Fræðilegum greinum sem birtar eru í opnum og ókeypis aðgangi fer ört fjölgandi. Stefna Háskóla Íslands er að fræðilegar greinar starfsmanna séu öllum aðgengilegar án greiðslu. Næsta stig í þróuninni er að opna aðgang að rannsóknargögnum.
Straumhvörf í opnum aðgangi?
Gervöll ritstjórn tímaritsins Lingua, sex ritstjórar og 31 ritnefndarmaður, sagði af sér á einu bretti í lok október til að mótmæla svimandi háum áskriftargjöldum tímaritsins og höfnun útgefandans á hugmyndum um opinn aðgang. Lingua, sem er gefið út af vísindaforlaginu Elsevier, er eitt þekktasta og virtasta málvísindatímarit í heimi þannig að þessi tíðindi vöktu talsverða athygli í málvísindaheiminum og reyndar víðar. Ritstjórnin fráfarandi stefnir að því að stofna þegar í janúar nýtt málvísindatímarit, Glossa, þar sem höfundar geta birt greinar í opnum og ókeypis aðgangi, án þess að þurfa að greiða fyrir birtinguna.
Það er ekki ólíklegt að þessi atburður eigi eftir að hafa áhrif á önnur tímarit, bæði í málvísindum og öðrum greinum. En þótt þetta sé stórt skref í átt til opins aðgangs að vísindagreinum hefur þróun í þá átt staðið yfir allmörg undanfarin ár. Fjölmargir háskólar um víða veröld, þ. á m. Harvard og MIT, hafa sett sér þá stefnu að fræðigreinar starfsmanna þeirra skulu vera opnar og aðgengilegar. Margir rannsóknasjóðir, t.d. sjóðir Evrópusambandsins, gera þá kröfu að niðurstöður rannsókna sem þeir styrkja séu birtar í opnum aðgangi. Fjölmörg tímarit og ráðstefnurit eru nú í opnum aðgangi, annaðhvort frá útgáfudegi eða eftir einhvern vissan tíma frá útkomu, oft eitt ár.
Langflestar þessar rannsóknir eru unnar fyrir opinbert fé. Almenningur er því búinn að greiða fyrir rannsóknirnar og ætti ekki að þurfa að greiða sérstaklega fyrir aðgang að niðurstöðum þeirra.Meginrökin fyrir því að aðgangur að rannsóknaniðurstöðum ætti að vera opinn og ókeypis eru ósköp einföld. Langflestar þessar rannsóknir eru unnar fyrir opinbert fé. Almenningur er því búinn að greiða fyrir rannsóknirnar og ætti ekki að þurfa að greiða sérstaklega fyrir aðgang að niðurstöðum þeirra. Höfundarnir fá sjaldnast nokkur ritlaun, og ritrýni er yfirleitt unnin í sjálfboðavinnu. Þeir einu sem maka krókinn á útgáfu fræðitímarita eru forlögin, einkum stóru vísindaforlögin sem gefa út tugi eða hundruð tímarita hvert. Þau hafa beitt sér mjög hart gegn þróun í átt til opins og ókeypis aðgangs, en hugsanlegt er að ákvörðun ritstjórnar Lingua valdi straumhvörfum í því stríði.
Opinn aðgangur á Íslandi
Árið 2012 samþykkti Alþingi ýmsar breytingar á lögum nr. 3/2003 um opinberan stuðning við vísindarannsóknir. Í 10. grein laganna segir nú:
Niðurstöður rannsókna, sem kostaðar eru með styrkjum úr sjóðum er falla undir lög þessi, skulu birtar í opnum aðgangi og vera öllum tiltækar nema um annað sé samið.
Skilyrðissetningin í lokin gefur vitanlega talsvert svigrúm, en um svipað leyti mótaði Rannsóknamiðstöð Íslands stefnu um opinn aðgang að rannsóknaniðurstöðum og tók hún gildi í ársbyrjun 2013. Í Handbók Rannsóknasjóðs fyrir styrkárið 2016 segir:
Styrkþegar Rannsóknasjóðs skulu tryggja að niðurstöður verði aðgengilegar í opnu aðgengi með því að annars vegar birta í tímaritum sem gefin eru út í opnu aðgengi eða í rafrænu varðveislusafni samhliða birtingu í hefðbundnu áskriftartímariti. Lokaútgáfa ritrýnds handrits skal send varðveislusafni um leið og greinin hefur verið samþykkt til birtingar. Ef tímaritið fer fram á biðtíma áður en greinin verður aðgengileg í opnu aðgengi verður hún birt sjálfkrafa að þeim tíma loknum.
Í árslok 2011 skipaði rektor Háskóla Íslands starfshóp til að semja drög að stefnu skólans „um opinn aðgang að rannsóknaniðurstöðum og lokaverkefnum“. Vorið 2012 skilaði hópurinn af sér stefnudrögum sem voru að verulegu leyti sniðin eftir stefnu Harvard. Eftir alllangt umsagnarferli voru drögin samþykkt nokkuð breytt sem stefna skólans í febrúar 2014, um leið og verklagsreglur þar sem ýmis atriði stefnunnar eru útfærð nánar. Mikilvægustu ákvæði stefnunnar eru þessi:
Háskólinn hvetur […] starfsmenn til að birta fræðigreinar sínar á vettvangi þar sem aðgangur er opinn, svo sem í tímaritum í opnum aðgangi, safnvistun, forprentagrunnum, eða á annan hátt. Stefna Háskóla Íslands um opinn aðgang tekur ekki til bóka eða bókarkafla.
Starfsmenn skulu veita vísinda- og nýsköpunarsviði án endurgjalds rafrænan aðgang að lokaútgáfu vísindagreina sinna ekki seinna en við birtingu. […] Háskóla Íslands er heimilt að vista greinarnar og gera þær aðgengilegar í opnu rafrænu varðveislusafni.
Auk Rannís og Háskóla Íslands hafa a.m.k. Háskólinn í Reykjavík og Háskólinn á Bifröst sett sér stefnu um opinn aðgang að rannsóknarniðurstöðum. Í grundvallaratriðum er stefna allra skólanna sú sama þótt nokkur munur sé á orðalagi og útfærslu.
Gullna og græna leiðin
Kröfur Háskólans og Rannís um opinn aðgang er hægt að uppfylla á tvennan hátt. Annars vegar er svokölluð gullin leið þar sem aðgangur að tímaritsgrein er opinn og ókeypis frá byrjun. Þar er ýmist um að ræða tímarit sem eru algerlega opin eða hefðbundin áskriftartímarit þar sem höfundum stendur til boða að hafa grein sína í opnum aðgangi. Í mörgum tilvikum þarf að greiða fyrir birtinguna, jafnvel yfir 400 þús. kr. fyrir grein. Í styrkumsóknum til Rannsóknasjóðs hefur undanfarið verið hægt að sækja sérstaklega um fé til að greiða útgáfukostnað.
Hin leiðin til að uppfylla kröfurnar er græna leiðin svokallaða. Þá er lokahandrit greinar birt í sérstöku varðveislusafni (eins og t.d. Skemmunni eða Hirslu), eða jafnvel á heimasíðu höfundar. Nýleg rannsókn bendir til að a.m.k. 80% greina sem birtast í alþjóðlegum ritrýndum tímaritum væri hægt að birta með þessum hætti, stundum að vísu með einhverri birtingartöf (frá 6 upp í 24 mánaða). Sumar þeirra heimilda sem hér er vísað til eru af þessu tagi, þar eð greinarnar birtust í tímaritum sem ekki eru í opnum aðgangi.
Við samningu stefnu Háskólans um opinn aðgang var gert ráð fyrir að Skemman yrði nýtt til að vista greinar starfsmanna samkvæmt grænu leiðinni. Við nánari athugun þótti Skemman þó ekki henta vel til þessara nota, og því var gildistöku stefnunnar frestað um tíma meðan verið var að kanna aðrar leiðir. Stefnan tók að lokum gildi 1. september sl. og er nú unnið að því í samvinnu við Landsbókasafn Íslands – Háskólabókasafn að setja upp nýtt varðveislusafn fyrir vísindagreinar. Vonir standa til þess að í framtíðinni muni allir íslenskir háskólar og rannsóknastofnanir nýta safnið.
Íslensk tímarit og opinn aðgangur
Þótt flestir geti tekið undir það að opinn aðgangur að vísindagreinum sé í sjálfu sér æskilegur eru ýmsar efasemdir á lofti um réttmæti þess að gera opinn aðgang að almennri og ófrávíkjanlegri reglu. Margir hafa t.d. áhyggjur af því hvernig íslenskum tímaritum muni reiða af í slíku umhverfi. Með tillögum starfshóps um mótun stefnu Háskóla Íslands um opinn aðgang fylgdi bréf þar sem bent var á nauðsyn þess
að huga sérstaklega að því hvaða áhrif opinn aðgangur að greinum gæti haft á afkomu íslenskra tímarita. Ef höfundar birta greinar sínar í Skemmunni eða á heimasíðu sinni um leið og þær koma út er hugsanlegt að það hefði áhrif á áskrifendafjölda og sölumöguleika ritanna og það væri vitaskuld óheppilegt. Því er mikilvægt að haft verði gott samstarf við þessi rit og leitast verði við að framkvæmd stefnunnar verði í góðri sátt við þau, t.d. með seinkaðri birtingu greina um tiltekinn tíma ef þess er óskað.
Allmörg íslensk tímarit eru nú þegar opin á netinu – sum frá útgáfu, s.s. Milli mála, Ritröð Guðfræðistofnunar og Netla, en önnur með mislangri birtingartöf, t.d. tveggja ára eins og Gripla eða fimm ára eins og Íslenskt mál og Saga. Mörg tímarit, s.s Ritið, Orð og tunga og Skírnir eru þó enn sem komið er aðeins gefin út á pappír. Mikilvægt er að stefna að því að öll íslensk tímarit á sviði hugvísinda verði aðgengileg á netinu, með sem stystri birtingartöf – helst ekki nema hálft til eitt ár að hámarki. Öll seinkun á opnu aðgengi dregur úr gagnsemi opnunarinnar.
Opinn aðgangur að rannsóknargögnum
En það er ekki alltaf nóg að gera niðurstöður rannsókna aðgengilegar. Í mörgum tilvikum getur líka verið æskilegt og jafnvel nauðsynlegt að opna aðgang að forsendum niðurstaðnanna, sjálfum rannsóknargögnunum. Lesendur vísindagreina eiga ekki að þurfa að treysta greinarhöfundum í blindni – þeir eiga að hafa möguleika á því að rannsaka viðfangsefnið sjálfir og sjá hvort þeir komast að sömu niðurstöðum. En til þess þurfa þeir aðgang að sömu gögnum.
Mörg tímarit krefjast þess nú þegar að höfundar láti rannsóknargögn sín fylgja þegar þeir senda greinar til birtingar. Í leiðbeiningum til höfunda frá PLOS, sem gefur út sjö tímarit á ýmsum fræðasviðum í opnum aðgangi, segir:
PLOS journals require authors to make all data underlying the findings described in their manuscript fully available without restriction, with rare exception.
Þótt þróun í þessa átt sé ekki langt komin hér á landi er hún hafin; þannig hefur Ólafur Þ. Harðarson prófessor opnað öll gögn úr Íslensku kosningarannsókninni 1983-2013. Á sviði hugvísinda hefur máltækni rutt brautina. Þeir sem starfa á því sviði hafa undanfarin ár haft þá meginstefnu að opna öll sín gögn. Til að auðvelda aðgengi að þeim var vefsetrið Málföng opnað 2012 í tengslum við evrópuverkefnið META-NET. Þar er safnað saman krækjum í hvers kyns gögn á sviði íslenskrar málfræði og máltækni – orðaskrár, textasöfn, upptökur af talmáli, mállýsingar o.fl., auk ýmiss konar hugbúnaðar til að vinna með málleg gögn.
Þetta vefsetur hefur þegar sannað gildi sitt. Fjölmargir fræðimenn víða um heim hafa sótt þangað (eða í gagnahirslur META-SHARE sem tengjast Málföngum) gögn til að vinna með íslensku – gögn sem þeir hefðu annars ekki haft aðgang að, og iðulega ekki haft hugmynd um að væru til. Af því hafa sprottið ýmsar fræðigreinar um íslensku og opinn aðgangur að þessum gögnum hefur því verið lyftistöng fyrir íslenska málfræði og máltækni. Engin ástæða er til að ætla annað en að hið sama myndi gilda á öðrum sviðum hugvísinda – ef gögnin eru aðgengileg verða þau notuð í rannsóknum og það getur ekki verið annað en jákvætt fyrir fræðin.
Opnum gögn!
Fræðimenn hafa löngum haft tilhneigingu til að liggja á rannsóknargögnum sínum eins og ormur á gulli og vitanlega geta verið ýmis vandkvæði á því að opna aðgang að gögnum sem liggja að baki tiltekinni grein. Greinin getur t.d. verið hluti af stærra rannsóknarverkefni þar sem ekki er eðlilegt að gögnin séu í opnum aðgangi fyrr en heildarrannsóknin hefur verið birt. Sum rannsóknargögn hafa einnig að geyma viðkvæmar persónuupplýsingar, viðskiptaleyndarmál, viðskiptahugmyndir eða annað efni sem eðlilegt getur verið að takmarka aðgang að, a.m.k. tímabundið. En að verulegu leyti snýst þetta um hugarfar, og meginstefnan ætti að vera sú að gögnin séu opin. Það er allra hagur – bæði fræðanna og þeirra sem við þau fást.[/x_text]
Deila