[container] Aldrei hefur áður komið út jafn veigamikið safn íslenskra málshátta eins og í nýútgefinni bók Jóns G. Friðjónssonar, Orð að sönnu. Bókin inniheldur um 12.500 málshætti ásamt upplýsingum um merkingu þeirra, aldur, uppruna og notkun. Jón er prófessor emeritus í íslensku við Háskóla Íslands og hefur áður sent frá sér uppflettirit með íslenskum orðtökum. Sú bók heitir Mergur málsins og hlaut hún Íslensku bókmenntaverðlaunin árið 1993. Í tilefni af útgáfu nýju bókarinnar mælti ég mér mót við Jón á heimili hans þar sem við ræddum um vinnuna sem býr að baki verkinu, málshætti almennt og stöðu íslenskunnar.
Hvernig fór rannsóknarvinnan fyrir Orð að sönnu fram?
Rannsóknarvinnan var tiltölulega einföld. Allt frá árinu 1972 hef ég safnað málsháttum úr þeim heimildum sem ég les. Á þennan hátt varð Mergurinn [Mergur málsins] einnig til. Svo safna ég líka ýmsu hvað varðar málnotkun, málbeitingu og notkun forsetninga og hef komið mér upp töluvert stóru safni. Hin eiginlega vinna við Orð að sönnu hófst haustið 2006 og því hef ég verið að dútla við þetta síðastliðin átta ár.
Hvaðan koma íslenskir málshættir?
Sumir eru eiga rætur sínar að rekja til íslensks bókmenntaarfs en aðrir koma erlendis frá. Innlendir málshættir eru til dæmis úr Hávamálum, ýmsum Íslendingasögum og fornum bókmenntum. Einnig eru margir úr lagamáli, til dæmis úr Jónsbók. Svo eru til málshættir sem ég kalla „heimspeki listamannsins“. Slíkir málshættir eru mikil fílósófía og gengnar kynslóðir hafa safnað þess háttar málsháttum saman í gegnum tíðina. Sem dæmi um slíkan málshátt má nefna „árinni kennir illur ræðari“ en sá málsháttur er notaður í daglegu tali um þá sem kenna öðrum um ófarir sínar.
Hvað erlenda efnið varðar, þá er örugglega meira um það en margur heldur. Í þessu samhengi ber helst að nefna Biblíuna, en það er ekkert eitt rit sem hefur haft jafn mikil áhrif á íslenska tungu og hún. „Það sker hver upp það sem hann sáir“ og „dramb er falli næst“ eru málshættir sem fengnir eru úr Biblíunni. Í öðru lagi koma fjölmargir íslenskir málshættir úr riti sem kennt er við Peder Laale, eða Pétur Lálending. Margir þeirra eru orðnir svo aðlagaðir og breyttir að flestir halda að þeir séu íslenskir að uppruna. Pétur Lálendingur var uppi á 14. öld en hann tók saman kennslubók í latínu með orðskviðum og málsháttum. Þeir voru annaðhvort þýddir eða þeim fundin samsvörun í dönsku þess tíma. Þetta er heilmikið safn, eða 1.200 málshættir, sem ég hef farið mjög vandlega yfir. Bók þessi barst til Íslands á 16. öld og ætla má að um 600 málshættir í íslensku séu upprunnir úr henni.
Ég legg mikla áherslu á að uppruni málsháttanna fylgi í kjölfar skýringarinnar í Orð að sönnu. Þótt sumir séu eingöngu á höttunum eftir uppflettimyndinni og merkingunni er einnig til fólk sem hefur virkilegan áhuga á viðfangsefninu og er ef til vill forvitið um upprunann.
Kemur það fyrir að þú hafir verið í vafa um merkingu málsháttanna?
Já, það er í rauninni erfiðasti hluti vinnunnar. Þegar um forna málshætti var að ræða þurfti ég að rýna vel í samhengið því það er vissulega hægt að ráða merkinguna út frá því. Síðan eru til fjölmörg góð rit sem ég studdist við, til dæmis orðabók Björns Halldórssonar ásamt ýmsum gömlum ritum. Auk þess fékk ég aðstoð frá Ólafi Pálmasyni en hann las sérstaklega yfir allar merkingarskilgreiningar. Þetta er mjög vandasamt verk og það má vel vera að manni hafi skotist eitthvað yfir.
Ég hef auðvitað velt fyrir mér orðtökum, málnotkun og málsháttum í áraraðir og fyrir vikið opnast merkingin smátt og smátt fyrir manni. Þetta er heill heimur sem maður þarf að setja sig inn í.
Telur þú að sumir málshættir sem eitt sinn voru góðir og gildir eigi ekki lengur við?
Já, það á við um ógrynni af málsháttum og marga slíka má finna í bókinni. Dæmi um málshætti sem eiga tæpast upp á pallborðið í dag eru ýmsir málshættir sem varða konur. Á árum áður ríktu allt önnur viðhorf gagnvart konum og hægt er að finna mörg dæmi um gamla málshætti sem endurspegla gamaldags viðhorf. Ef flett er upp orðinu „kona“ í bókinni má finna málshættina „aldrei er kvennastjórn affaragóð“, „dugandi konu kaupir enginn of dýrt“ og „eigi má konum trúa“. Í bókinni eru málshættirnir birtir í upphaflegri mynd og ég reyni að skýra merkingu þeirra og rætur. Þetta er að vissu leyti innsýn inn í horfinn menningarheim, veröld sem var.
Eru nýir málshættir enn að fæðast?
Já, og það kom mér reyndar á óvart. Margt af þessum tiltölulega nýju málsháttum koma upp úr kveðskap, sem dæmi má taka málsháttinn „hver liðin stund er lögð í sjóð“. Þessi málsháttur er úr kvæði eftir Örn Arnarson en árið 1982 kom út bók [sjálfsævisaga Skúla frá Ljótunnarstöðum] með þessum titli. Þótt málshátturinn sé upphaflega brot úr ljóði hafa tengslin rofnað og hann hefur öðlast sjálfstætt líf í nýju samhengi. Þegar ég sé að málshættir eru farnir að birtast í ýmsum blöðum án þess að vera í sínu upprunalega samhengi, þá má staðfesta það að þeir séu orðnir að málsháttum. Flestir hafa þá tapað vitneskju um upprunann en nota málsháttinn engu að síður. Þetta er í raun og veru töluvert algengt. Svo ber að nefna að ýmissa grasa kennir í bloggheimum og það myndi æra óstöðugan að fylgjast með því! Ég hef til dæmis tekið eftir því að þar er mikið um þýðingar á enskum málsháttum. Ég ákvað þó að eltast ekki við slíkt við samantekt mína á íslenskum málsháttum enda hafa þeir ekki endilega festst í sessi í íslensku máli ennþá.
Ég leyfi mér að fullyrða að nýir málshættir séu sífellt í fæðingu, í samræmi við hina óskeikulu málkennd. Það dýrmætasta sem við eigum, að mínu viti, er áhugi almennings á íslensku. Sumt nýtt kemst að í tungumálinu og annað dettur út samkvæmt óformlegu samkomulagi almennings. Slíkt er eðlilegt, en tungumál eru auðvitað í sífelldri þróun.
Hvernig upplifirðu stöðu íslenskunar og áhuga almennings á íslenskri tungu?
Ef til vill er lítið að marka mig því ég er orðinn svo gamall. Því miður tel að mikið hafi dregið úr lestri bóka og að það hafi slæm áhrif á hæfni almennings í íslensku. Það er lykilatriði að fólk lesi góðar bækur. Hins vegar hef ég gefið notkun forsetninga í nútímamáli mikinn gaum, en hún er nánast í upplausn. Þessa stundina vinn ég að verki um forsetningar sem gerir fólki kleift að fletta upp forsetningum og fá upplýsingar um notkun þeirra. Sem dæmi um þetta er ólík notkun forsetninganna að og af, en talsverður munur er á merkingu orðasambandanna „gaman að“ og „gaman af“. Það eru reglur á bak við þetta og það er engin tilviljun hvernig fólk hefur lært þetta. Ég tel að það sé eitthvert los á þessu.
Afbakanir á málsháttum heyrast gjarnan í daglegu tali, en rétt notkun á málsháttum virðist vefjast fyrir mörgum. Heldurðu að slíkar villur hafi áhrif á þróun málshátta?
Það eru mjög mörg dæmi um það að málshættir hafi gjörbreyst, en þá helst merking þeirra. Ég get tekið sem dæmi út frá málshættinum „sá sem vill ekki þegar má, má ekki þegar vill“. Þessi málsháttur þýðir að maður verði að grípa eitthvað strax, annars glatist tækifærið. Sú merking er hins vegar ný, en upphaflega var þetta kristilegur málsháttur sem merkir að sá sem vill ekki snúast til góðra siða og lifa góðu lífi þegar hann getur það, hann fær ekki tækifæri til þess fyrr en hann er dauður! Í nútímamáli held ég að málshátturinn sé yfirleitt notaður til gamans en hér áður fyrr var þetta auðvitað grafalvarlegt mál.
Í bókinni eru 12.500 málshættir, hefur þú tileinkað þér stóran hluta þeirra í þínu tungutaki?
Ja, ég náttúrulega lifi og hrærist í þessu. Það er oft sem ég, eftir ákveðinn lestur, skil hvað að baki liggur. Þegar maður er búinn að vinna svolítið lengi í þessu þá fer maður að samsama sig efninu og skilja það. Ég nota málshætti töluvert þegar ég tala en sérstaklega þó í bréfaskiptum við kunningja í útlöndum. Ég nánast lem á þeim! Þeir skilja auðvitað ekki alla málshættina en það er liður í þessu.
Nína Þorkelsdóttir, meistaranemi í hagnýtri ritstjórn og útgáfu.
[/container]
Leave a Reply