Um höfundinn
Í sögunni Fífukveikur eftir Guðmund Friðjónsson frá Sandi er þetta fallega bænavers að finna:
Maríusonur! Mér er kalt;
Mjöll af skjánum taktu;
Yfir mér alltaf vaktu.
Lánið bæði og lífið valt;
Ljós og myrkur vega salt.
Í lágu koti á ljóstýrunni haltu.
Þessi vísa, sem líkast til er eftir Guðmund frá Sandi sjálfan, tjáir klassískan, kristinn boðskap í hnotskurn. Samtímis er vísan svo undur íslensk í lýsingu sinni á myrkri og kulda í íslensku skammdegi – vísar til veruleika þar sem bæði matur og ljósmeti er af skornum skammti.
Hinn klassíski kristni boðskapur, sem við þekkjum öll, er sá sem við rifjum upp um hver jól þegar jólaguðspjallið er lesið. Þar segir frá fátækt og umkomuleysi, vonleysi og erfiðum aðstæðum, ungu pari sem hvergi á höfði sínu að að halla, þungaðri konu, og að lokum giftusamlegri fæðingu í fjárhúsi. Inn í þessar aðstæður stígur Guð, lægir sig og gerist maður í litlu barni. Maríusonurinn í versinu er Jesús sem kemur með ljós og von inn í slíkar aðstæður. „ Í lágu koti á ljóstýrunni haltu“.
Sagan Fífukveikur byggir á munnmælasögu og er skráð í þjóðsögum Ólafs Davíðssonar. Þar er hún flokkuð undir heitinu drepsóttir og greinir frá því er landfarsótt ein mikil herjaði í byggðunum í Fjörðum milli Eyjafjarðar og Skjálfanda. Fólk dó umvörpum og þar kom að bóndinn á bænum í Keflavík fann dauðann nálgast og lagði hann barnungri dóttur sinni, sem ein var eftir lífs á bænum, þær lífsreglur sem duga skyldu þar til von var til að hún fyndist. Átti hún að halda kyrru fyrir innan dyra, nærast á því sem til var í búrinu og ef hún yrði hrædd skyldi hún fara að líki föður síns, setjast þar og fara með versin sín og bænirnar. Þetta gerði hún í tíu vikur, uns hún loks fannst og lifði af.
Saga Guðmundar frá Sandi af þessum atburði er frjálsleg útgáfa munnmælasögunnar þar sem hann lætur gamla konu segja ungum dreng söguna og útskýra hana á hversdaglegan jafnt sem háguðfræðilegan hátt. Í þessum efnistökum má skynja gamalt minni sem þekkt er í ritum Gamla testamentisins þar sem hinir eldri fræða og kenna ungviðinu um lífsveginn rétta. „Veldu þá lífið“ og „fylgdu lögmálinu“ er setningar sem koma fyrir aftur og aftur. Lögmál Gamla testamentisins var stefnuskrá fyrir hinn rétta lífsveg. Að fylgja þeim vegi þýddi heill og hamingju en að víkja af honum leiddi til ófarnaðar.
Gamla konan í sögunni Fífukveik er í hlutverki fræðarans. Hún er djúpvitur líkt og aðrir slíkir í Gamla testamentinu. Hún leggur út af sígildum andstæðum ljóss og myrkurs og útskýrir fyrir drengnum að ljósið á fífukveiknum hafi í raun verið það sem hélt líftórunni jafnt sem vitglórunni í litlu stúlkunni allar þær vikur sem hún var ein á bænum eftir lát föður síns. Ljóstýran á kveiknum var nefnilega ekkert venjulegt ljós, heldur var hún ljós lífsins og ljós vonarinnar. Það er Maríusonurinn Jesús sem heldur á þessu ljósi í sögunni – í merkingunni að hann er ljósið sem lýsir heiminum, hann er ljós heimsins sem flytur von og líf.
„Hver er þessi Maríuson“ – spyr drengurinn þá gömlu, og kemur ekki að tómum kofunum. „Það skal ég segja þér“, svarar hún, „Maríuson er sama sem guðsson, lausnarinn, frelsarinn og svo er hann kallaður lávarður en það þýðir brauðgjafi.“ [. . .] Hann gaf okkur og öllu mannkyni lífsins brauð. Það gerði hann.“ Gamla konar lýkur máli sínu með því að setja söguna í heimsfræðilegt og guðfræðilegt samhengi með þessum orðum: „Þessi saga er í aðra röndina sagan af þjóðinni okkar, sem lifað hefur í myrkri, hálfgrafin í fönn og lýst sér með týru á fífukveik og haldið lífi og viti vonum framar.“
Það er eitthvað hlýlegt og raunsæislegt við þessa sögu Guðmundar frá Sandi: Hún er einföld og klassísk í senn – full af hversdagsguðfræði sem alþýðufólk þekkti og skildi en um leið getur hún ekki verið klassískari guðfræðilega séð. Maríusonur er hversdagsheiti fremur en hátimbrað guðfræðiheiti sem merkir að sonur Maríu er einn af okkur. Hann þekkir kjör hinna lágu og deilir þeim. Jólaguðspjallið er í raun svipaðs eðlis. Þar er fjallað um hversdagsfólk og hversdagstilveru og undirstrikað að sú tilvera mótast oft af erfiðleikum og raunum, ekki síst gerði hún það fyrr á öldum, eða eins og segir í bænaversinu: Lánið bæði og lífið valt; Ljós og myrkur vega salt.
Jólin koma eftir örfáa daga með boðskap sinn sem er sá sami og Guðmundur frá Sandi tjáir í sögunni og ekki síst í vísunni um Maríuson? Sá boðskapur er að í tilveru þar sem ljós og myrkur vega þráfaldlega salt, sé þrátt fyrir allt ástæða til að fagna, því myrkrið nái ekki að kæfa það ljós sem Jesús Maríusonur kom með í heiminn.
Í dag er glatt í döprum hjörtum orti sr. Valdimar Briem og þýðing hans á jólasálminum Puer natus in Betlehem (Í Betlehem er barn oss fætt) tjáir sömu hugsun í orðunum: „ Í myrkrum ljómar lífsins sól“. Hin döpru og þau sem ganga í myrkri hafa, þrátt fyrir allt, ástæðu til að gleðjast.
Myrkrið í lífinu er staðreynd. Myrkur grúfir yfir mörgum á jólum – líka hér innan veggja Háskóla Íslands. Sorgin gleymir engum. Jólaboðskapurinn er sá að myrkið hafi ekki síðasta orðið. Dýrð Drottins sem ljómaði á Betlehemsvöllum flytur boðskap um kraft ljóssins og lífsins og vonarinnar. Sá kraftur er sterkari myrkrinu. Biðjum Guð að láta vonina ekki slokkna, trúum á lífið og ljósið, með hans hjálp.
Maríusonur! Mér er kalt;
Mjöll af skjánum taktu;
Yfir mér alltaf vaktu.
Lánið bæði og lífið valt;
Ljós og myrkur vega salt.
Í lágu koti á ljóstýrunni haltu.
Megið þið öll eiga vonarrík og gleðileg jól!
Leave a Reply