Guðspjallið um eiginkonu Jesú


Í vikunni sem leið fékk Jesús frá Nasaret talsverða athygli í fjölmiðlum, bæði hérlendis og annars staðar. Ástæðan var sú að bandaríska fræðikonan, Karen L. King, prófessor við guðfræðideild Harvard-háskóla, hafði tekið til máls á ráðstefnu um koptísk fræði í Róm og kynnt þar, í félagi við aðra fræðikonu sem starfar við Princeton-háskóla, AnneMarie Luijendijk, áður óþekktan texta, að því er virðist fornan, þar sem Jesús er m.a. sagður mæla eftirfarandi orð: „konan mín“.

Vert er að taka fram í upphafi að hvorki King, né aðrir sem um textann hafa fjallað, hafa haldið því fram að hann varpi nokkru ljósi á hinn sögulega Jesú frá Nasaret. Til þess er textinn of seint skrifaður. Þeir sem mest hafa rannsakað textann og papýrusbútinn sem hann er skrifaður á, telja að hann hafi verið skrifaður á fjórðu öld. Og jafnvel þó textinn eigi efnislega mest skylt við rit sem skrifuð voru á síðari hluta annarrar aldar og gæti þess vegna hafa verið skrifaður þá upphaflega – eins og King hefur ýjað að – segir hann ekkert um þann Jesú sem flakkaði um Palestínu hina fornu á fyrstu öld öndverðri.

Textinn sem King kynnti í Róm, og hún hefur kosið að kalla „Guðspjallið um eiginkonu Jesú“ (e. The Gospel of Jesus’s Wife) er skrifað á tungumáli sem kallast koptíska og er ung gerð af fornegypsku. Hann er skrifaður með svörtu bleki á bút úr papýrus, þ.e. bréfsefni þeirra tíma úr papýrusreyr, og er litlu stærri en nafnspjald, einungis 4 cm. á hæð og 8 cm. á breidd. Búturinn er úr einkasafni einstaklings sem ekki vill láta nafns sín getið en ákvað að koma honum í hendur King í desember á síðasta ári.

En þó brotið sé smátt og veiti ekki þær upplýsingar um hinn sögulega Jesú sem fjölmiðlamenn myndu helst vilja, er vel þess virði að veita þeim fáu orðum sem á það eru rituð athygli og kanna hvort þau auki við þá þekkingu sem fyrir er á frumkristnum textum og trúarbrögðum á fyrstu öldum þessa tímatals.

Á þeirri hlið bútsins sem mestan og skýrastan texta er að finna stendur:

1)      „ekki [til] mín. Móðir mín gaf mér líf.
2)      Lærisveinarnir sögðu við Jesú
3)      neita. María er þess verðug.
4)      Jesús sagði við þá: „eiginkona mín“
5)      …hún getur orðið lærisveinn minn…
6)      Hinir illu bólgni út…
7)      Hvað mig varðar, þá dvel ég með henni til þess að…
8)      mynd

Hin hliðin er illlæsileg en þar má lesa:

1)      móðir mín
2)      þrír
3)      …
4)      áfram sem…
5)      [ólæsileg skrift]

Vart þarf að taka fram að það sem vakið hefur mesta athygli, bæði meðal fræðimanna og annarra, kemur fram í fjórðu línu á þeirri hlið þar sem bróðurpart textans er að finna. Þar talar Jesús svo ekki verður um villst um „konuna sína“ og sé aldursgreining King og fylgdarliðs hennar rétt er því fram komið elsta dæmi um að slíkt sé lagt Jesú í munn. Elstu heimildir um Jesú sjálfan og þar með upphaf kristinna trúarbragða – en til þeirra teljast elstu hlutar guðspjallanna í Nýja testamentinu, bréf Páls postula og mjög sennilega Tómasarguðspjall –  fjalla ekkert um það hvort hann hafi verið kvæntur eða ekki.

En eins og vitað er, hófust hinir fyrstu kristnu fljótt handa við að útskýra mikilvægi persónu Jesú og ráða í merkingu lífshlaups hans. Hugmyndirnar voru margar og útfærslurnar sem skráðar voru niður að sama skapi fjölbreytilegar.  Sköpunarkrafturinn var mikill og eftir því sem árin liðu bættust við sífellt fleiri útgáfur af sögunni um Jesú og mikilvægi hans fyrir þann sem á hann trúði. Innan Nýja testamentisins sjálfs er t.a.m. ekki eina slíka útgáfu, heldur allnokkrar að finna. Hið trúarlega landslag frumkristninnar er flókið og fjölbreytilegt sem gerir það um leið ákaflega áhugavert.

Í ljósi þessa fjölbreytileika kristinna trúarhugmynda á frumvaxtarárum kristindómsins, er e.t.v. ekki að undra að einhverjum hafi komið sú spurning til hugar hvort Jesús hafi nú ekki verið kvæntur. Og vissulega eru þau rit til þar sem því er lýst að Jesús hafi átt í nánu sambandi við konu. Það sem meira er, sú kona er nafngreind; María Magdalena. Á papýrusbrotinu víðfræga kemur þó ekki skýrt fram hvaða Maríu er átt við, en af samhengi liggur beinast við að álykta að hér sé verið að fjalla um Maríu Magdalenu. Hér er verið að ræða um kvenkyns persónu að nafni María og tekist er á um hvort hún sé virðingar verð. Ekki er vitað til þess að áhöld hafi verið um það á fyrstu öldum kristni hvort hin Marían sem kemur til greina – þ.e. María móðir Jesú – væri verðug. Hún virðist hafa notið virðingar frá upphafi. En í a.m.k. þrem frumkristnum ritum kemur fram að tekist hafi verið á um Maríu Magdalenu og því er eðlilegt að álykta að handritsbrotið vísi til hennar.

Í Maríuguðspjalli, sem líklega var ritað á fyrri hluta annarrar aldar, þarf lærisveinninn Leví (sem í kristinni hefð er kunnari sem Matteus guðspjallamaður) að verja Maríu Magdalenu fyrir Pétri og segir:

„Ef frelsarinn hefur metið hana verðuga, hvers vegna telur þú þig þess umkominn að hafna henni? Vitanlega er þekking frelsarans á henni algerlega áreiðanleg. Þess vegna elskaði hann hana meira en okkur.“

Vitað er að á fyrstu öldum kristni var að finna hóp eða hópa sem höfðu Maríu Magdalenu í hávegum og álitu hana merkilegasta lærisvein Jesú. Um þetta sjónarmið vitnar Maríuguðspjall en þar er María Magdalena sá lærisveinn sem öðlast hefur dýpstan skilning á hjálpræðisverki Jesú. Fáir hafa þó haldið því fram af alvöru að texti guðspjallsins gefi í skyn að Jesús og María Magdalena hafi átt í kynferðislegu sambandi og verið gift. Hingað til hafa fræðimenn gengið út frá því að samband þeirra hafi verið andlegt og Jesús hafi elskað Maríu mest vegna þess að hún bjó yfir mestri andlegri þekkingu.

Hitt ritið þar sem vísað er til náins sambands Jesú og Maríu Magdalenu er Filippusarguðspjall sem er sennilega skrifað á síðari hluta annarrar aldar eða fyrri hluta þeirrar þriðju. Guðspjallið er safn dularfullra ummæla og yrðinga sem margar hverjar tilheyra helgihaldi þess kristna hóps sem höfundurinn tilheyrði.

Þar segir (63.30-64.9):

„Förunautur frelsarans er María Magdalena. Frelsarinn elskaði hana meira en alla lærisveinana, og oftsinnis kyssti hann hana á munninn. Hinir lærisveinarnir sögðu við hann: „Hvers vegna elskar þú hana meira en nokkurn okkar hinna? Frelsarinn svaraði og sagði: „Hvers vegna elska ég hana ekki eins og ykkur? Ef blindur og sjáandi eru saman í myrkri eru þeir eins, en þegar ljósið kemur, mun hinn sjáandi sjá ljósið en sá blindi mun dvelja áfram í myrkrinu.“

Og á öðrum stað segir (59.6-11):

„Þrjár konur fylgdu Drottni hvert sem hann fór: María, móðir hans, systir hans og María Magdalena sem er kölluð förunautur hans. Því „María“ er nafn systur hans, móður og förunautar hans.“

Hér er María kölluð förunautur Jesú, hann er sagður hafa elskað hana meira en alla hina lærisveinana og þau eru sögð kyssast. Fram að þessu hafa fræðimenn ekki álitið þessi orð nægjanlega skýr til þess að skera úr um það hvort í textanum sé gengið út frá því að Jesús og María séu gift. Um hjúskaparstöðu þeirra er ekki rætt berum orðum. Jesús segir t.a.m. ekki „konan mín“ eins og hann gerir í papýrusbrotinu umrædda. En nær því verður varla komist og sá túlkunarmöguleiki virðist hreinlega næsta skref. Þess vegna hefur King ýjað að því að handritsbrotið sem henni barst í hendur undir lok síðasta árs gefi ástæðu til að kanna hvort ekki sé óhætt að taka skrefið til fulls og kanna hvort ekki megi túlka sem svo að Jesús og María séu gift í Filippusarguðspjalli og jafnvel – þó það virðist a.m.k. í fystu langsóttara – í Maríuguðspjalli líka. Þau fáu orð sem einnig er að finna á papýrusbútnum gætu einnig vel átt heima í guðfræði Filippusarguðspjalls án þess þó að unnt sé að sýna fram á það með óyggjandi hætti.

Nú hefur ekki verið vikið að þeirri spurningu hvort hér sé um falsaðan texta að ræða en slíkar vangaveltur upphefjast iðulega þegar merkilegir handritafundir eiga sér stað. Skemmst er frá því að segja að umræðan um áreiðanleika papýrusarbrotsins hefur fylgt rannsókn King frá upphafi. Þrír af fjórum ritrýnum Harvard Theological Review þar sem King mun birta niðurstöður sínar formlega í janúar nk. létu annað hvort í ljós efasemdir um áreiðanleika textans eða töldu frekari rannsókna þörf til að ganga úr skugga um að textabrotið sé ekki nútímafölsun. King hefur nú þegar greint frá því að víðfrægir handritafræðingar (Roger Bagnall, Institute for the Study of the Ancient World,  New York) og sérfræðingar í koptískri málfræði (Ariel Shisha-Halevy, Hebrew University, Jerúsalem), hafi ekki séð ástæðu til þess að efast um að hér sé um sannlega fornan texta að ræða.

Einnig hefur lífleg umræða átt sér stað á vefmiðlum um Nýja testamentið og frumkristin fræði allt frá því að textabrotið var gert aðgengilegt. Sá sem mestar efasemdir hefur um áreiðanleika Guðspjallsins um eiginkonu Jesú er Francis Watson, prófessor við Durham-háskóla í Englandi, sem hefur fært að því rök að textinn sé settur saman úr orðum og orðasamböndum sem er að finna í þekktu riti frá því í frumkristni, þ.e. Tómasarguðspjalli. Fleiri fræðimönnum, þ.á.m. Marc Goodacre, prófessor við Duke-háskóla, þykja hliðstæður við Tómasarguðspjall grunsamlegar og hefur nú verið bent á orðréttar hliðstæður milli allra orða – að undanskildu „konan mín“ – á papýrusarbroti King og koptískri gerð Tómasarguðspjalls. King hefur sagt að niðurstöður úr efnagreiningu á papýrus og bleki brotsins séu væntanlegar og gætu þær mögulega skorið úr um það hvort textinn sé að sönnu forn eða ekki. Að svo stöddu er dómur ekki fallinn.

Sé papýrusarbrotið sem King kynnti í síðustu viku ekta er hér um að ræða enn eitt dæmið um þá auðugu og fjölskrúðugu orðræðu sem einkennir trúarlega texta frumkristninnar. Enn fjölgar þeim orðum sem höfð hafa verið eftir Jesú frá Nasaret. Nú hafa orðin „konan mín“ bæst við, sem er í sjálfu sér athyglisvert þar sem ekki er vitað til þess að það hafi áður verið gert. En sökum þess hversu skemmt, lítið og efnisrýrt papýrusarbrotið er, þá eykur það við þekkinguna sem fyrir er á frumkristnum textum og trúarbrögðum aðeins að takmörkuðu leyti. Handritsbrotið er áhugavert aðeins að því marki sem það gefur ástæðu til að endurskoða túlkun á þeim textum sem fjalla um náið samband Jesú og Maríu Magdalenu og hér að ofan var vísað til. Sú umræða á eftir að fara fram. Á hinn bóginn hefur ekki síður verið athyglisvert að sjá hversu miklu fjaðrafoki papýrusmiði á stærð við kassakvittun getur valdið.

Haraldur Hreinsson,
fyrrum nemandi Karenar King og stundakennari við guðfræði- og trúarbragðafræðideild HÍ

Stuðst við og texti handritsbrotsins sóttur í:

Karen L. King. „ “Jesus said to them: ‘My wife…’ A New Coptic Gospel Papyrus“. Væntanlegt í Harvard Theological Review 106:1 (2013). Aðgengilegt á heimasíðu Harvard Divinity School. Sjá: http://www.hds.harvard.edu/.

Einnig stuðst við:

Heimasíða Marc Goodacre. Skoðuð 25. september. Sjá: http://ntweblog.blogspot.com/

Hlutar úr Maríuguðspjalli og Filippusarguðspjalli sóttir og þýddir eftir texta í eftirfarandi ritum:

Karen L. King. The Gospel of Mary of Magdala: Jesus and the First Woman Apostle. Santa Rosa, CA. Polebridge, 2003.

Marvin Meyer. The Nag Hammadi Scriptures. International Edition. The Revised and Updated Translation of Sacred Gnostic Texts. New York, NY. HarperOne, 2007.


Comments

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *