Þetta er faðir Jesú – hann heitir Guð

Ég hafði komið til Santiago Atitlán fyrir fimmtán árum, rétt undir lok fjörutíu ára borgarastyrjaldar sem skildi landið eftir í djúpum sárum. Ferðamennska var þá þegar orðin nokkur í bænum og eitt helsta aðdráttarafl bæjarins var kapella Majadýrlingsins Maximóns. Nú ætlaði ég mér að vitja aftur Maximóns. Þetta var annar bærinn við hið undurfagra Atitlán-vatn í Guatemala sem ég heimsótti þennan morgun. Atitlán-vatnið er gamall gígur og þar yfir gnæfa tignarleg eldfjöll. Ríflega tugur bæja er á dreif upp eftir hlíðum fjallanna en þar búa einkum Majar. Sumir bæjanna hafa orðið ferðamennsku að bráð, aftur á móti eru aðrir enn svo að segja ósnortnir og hafa sloppið við stanslausar heimsóknir ferðamanna eða gamalla hippa og nýaldarfólks sem vill setjast að. Aðrir hafa tekið annars konar breytingum. Í bænum San Pedro hefur til dæmis alda evangelísku trúboðsins breytt ásýnd bæjarins og nú eru í þessum 13.000 manna bæ sautján kirkjur evangelista meðan gamla kaþólska kirkjan hefur ekki vaxið að sama skapi. Það fyrsta sem blasir við þegar maður nálgast San Pedro á bát er risavaxin, löng bygging á tveimur hæðum sem líkist einna helst hofi í endurreisnarstíl með geysimiklum kúpli í miðjunni. Þetta reynist vera ein af evangelísku kirkjunum.

Nú, þegar ég kom aftur til Santiago Atitlán, var ég ekki fyrr stigin úr bátnum en maður vatt sér að mér klæddur að hætti innfæddra og bauð mér þjónustu sína; sagðist vera leiðsögumaður. Eftir dálitla umhugsun þáði ég aðstoð hans enda vissi ég ekki hvar Maximón var nú að finna, því hann er færður árlega á milli heimila bræðrafélaganna sem sjá um hann. Við héldum að kirkjunni gömlu sem hefur staðið þarna frá því snemma á nýlendutímanum. Leiðsögumaðurinn hóf frásögn sína á brotakenndri og einfaldri spænsku: „Hérna er minnisvarði um föður Stanley Rother sem var myrtur í borgarastríðinu. Hjarta hans er við altarið en líkamsleifar hans voru sendar til Oklahoma. Hann hjálpaði fólki; en þannig var að ef einhver hefur ekki þak yfir höfuðið fer hann til föður Stanleys og hann gefur honum 500 quetzala. Ef einhver hefur ekki fyrir mat fer hann til föður Stanleys og hann gefur 300 quetzala. Ef einhver á ekki fyrir útfararkistu fer sá til föður Stanleys og hann gefur 800 quetzala.“ Faðir Stanley studdi ótrauður íbúa Santiago Atitlán gegn innrásum stjórnarhersins en bærinn varð illa úti í borgarastríðinu.

Ólíkt því sem er í flestum kaþólskum kirkjum standa hér dýrlingalíkneski saman í hnapp, þrjú, sex eða tólf saman, og eru öll klædd kyrtlum úr eins efni.  Aðspurður útskýrði leiðsögumaður þennan sérstaka sið: „Þau tilheyra bræðrafélögunum og klæði þeirra segja til um hvaða félag sér um þá. Í bræðrafélögunum eru alltaf tólf og tólf, allt pör, kona og karl, alltaf tólf. Það er ekki hægt að vera í bræðrafélagi nema eiga konu. Alltaf pör, tólf og tólf.“ Líkneskin eru ekki heldur eins og tíðkast víða, eru stundum ekki nema höfuðið eitt eða brjóstmynd. Þegar við nálguðumst altarið mátti sjá eitt slíkt höfuð umvafið ofnu klæði og lítinn Krist á krossi þar fyrir framan. Leiðsögumaður benti á höfuðið og sagði: „Þetta er faðir Jesú. Hann heitir Guð.“ Mér varð smám saman ljóst að allar útskýringar leiðsögumannsins miðuðust við sjónarhorn Maja nútímans. Pabbi Jesú var aðeins en einn af mörgum guðum.

Þegar við komum í kapellu Maximóns hafði hann lítið breyst frá því fyrir fimmtán árum. Þarna var hann enn með hatt sinn og vindil, bindin og klútarnir um hálsinn á sínum stað. Logandi kertaljós og fórnargjafir voru á gólfi fyrir framan hann, en á bekk að baki honum sátu menn úr bræðrafélaginu sem verða umsjónarmenn Maximóns næsta árið. Mennirnir stóðu upp annað veifið til að undirbúa flutningana sem voru í vændum. Þeir voru með úðabrúsa og sprautuðu úr honum á glerkistu nokkra sem stóð til hliðar. Í henni lá faðir Maximóns sem leiðsögumaður kallaði nú Sankti Simón. Nafn hans var faðir krossins heilaga. Í kistunni mátti sjá Kristslíkneski sem hvíldi á blárri gormadýnu og yfir það var breitt teppi með myndum af páfagaukum. Kistan var skreytt silfurlitu jólaskrauti og blikkandi ljósaseríu, og frá henni barst tónlist sem blandaðist marimbatónlist kapellunnar. „Þetta eru lífverðir Krists: Salvador og Sankti Andrés,“ sagði leiðsögumaðurinn og benti á tvö líkneski á krossi beggja vegna glerkistunnar. „Þessi fjær er ritari lögmálsins en þessi hér er gjaldkerinn.“

„Hvað um hina Maximónana sem hafa sprottið fram á síðustu árum?“ spurði ég þegar út var komið. „Þeir eru ekki nema hermimenn, þeir eru ekki alvöru.“ Daginn áður hafði ég farið að vitja kapellu Maximóns í bænum San Andrés Xecul í Quetzaltenango-héraði. Þar inni í rökkrinu sátu nokkrir andaktugir menn fyrir framan Maximón og þuldu bænir til hans, en skammt undan logaði eldur og þar var maður að ákalla hina fornu guði Majanna, kannski var Mam þeirra á meðal, forfaðir Maximóns. Maximón er flókin og margþætt vera sem tekur á sig margar myndir: hann getur verið hinn forni guð Mam, forfaðirinn mikli, Heilagur Simón verndardýrlingur töframanna, Jakob postuli eða Pedro Alvarado landvinningamaður Guatemala, svo eitthvað sé nefnt. Höfuðaðsetur Maximóns hefur löngum verið meðal bræðrafélaganna í Santiago Atitlán, en á undanförnum áratug hafa ýmsar kapellur tileinkaðar honum risið víða í Guatemala þar sem „hermimenn“ Maximóns tróna á stalli sínum. Hann hefur meira að segja sinn fasta stað og kapellu í Los Angeles í Bandaríkjunum þangað sem hann hefur flust með innflytjendum.

Guatemala þykir eitt fegursta land Mið-Ameríku, þar sem ríkir „eilíft vor“, en það er jafnframt eitt hið átakanlegasta. Óvíða opinberast jafn greinilega hvernig hefur mistekist að finna sæmandi lausn á aðstæðum og aðbúnaði þeirra innfæddu allt frá komu Spánverja, en í landinu er meirihluti landsmanna indíánar. Það hefur reynst erfitt að koma á fót samfélagi jafnræðis, þar sem hugmyndaheimi allra landsmanna er gert jafnt undir höfði. Guatemala trónir í efsta sæti á mörgum listum yfir fátækt og annað sem lönd státa sig sjaldnast af. Ólæsi er mjög mikið og lágmarksmenntun er mjög ábótavant og víða er hún hreinlega ekki til staðar Helmingur landsmanna er 15 ára og yngri. Mannfjölgun er með því hæsta sem gerist (2,4% á ári. Á Íslandi er hún 0,69%), og sama má segja um dauða af barnsförum. Með þessu áframhaldi verður ekki nægt land til að brauðfæða þjóðina. Landið er á góðri leið með að lenda í höndum eiturlyfjabaróna sem hafa víkkað út yfirráðasvæði sitt, frá Mexíkó og suður á bóginn og hafa, að því er menn telja, 60% landsins á sínu valdi. Glæpum hefur fjölgað ört undanfarin ár og segja margir að öryggi hins almenna borgara sé jafnvel minna en í borgarastríðinu. Auk þess er skógarhögg með mesta móti þar sem meginþorri landsmanna reiðir sig á eldivið sér til viðurværis, en ekki er hugsað um að planta trjám á ný.

Fyrir rúmri viku síðan voru forsetakosningar í landinu. Enginn frambjóðenda fékk hreinan meirihluta og því verður kosið aftur í nóvember. Frambjóðendur hafa lofað bót og betrun á högum lands og lýðs í kosningabaráttunni. Auglýsingaskilti þeirra hafa verið fyrirferðarmikil þessa mánuðina. Hér og hvar sáust slagorð á borð við „Ég elska Guatemala og er föðurlandsvinur“ og „Stjórnmálamenn Guatemala eru skíthælar. Við erum búin að fá nóg“. Fjórir forsetaframbjóðendur voru hvað mest áberandi, en aðeins einn þeirra – Otto Pérez Molina – var löglegur frambjóðandi samkvæmt stjórnarskrá. Hún kveður á um að þeir sem eru venslaðir fyrrverandi forseta megi ekki sitja á forsetastóli. Aðrir frambjóðendur voru Zury Mayté Ríos Montt Sosa de Weller sem er dóttir Efraíns Ríos Montt, fyrrverandi einræðisherra landsins, Álvaro Arzú, fyrrverandi forseti landsins og borgarstjóri Guatemalaborgar, og Sandra Torres de Colom, fyrrverandi eiginkona Álvaros Colom, núverandi forseta, en hún skildi nýlega við mann sinn svo hún gæti boðið sig fram. Jú, hún elskar mann sinn, en landið er henni ennþá hjartfólgnara. Hún hefur unnið ötullega að því undanfarin ár að vinna hug og hjörtu – og þar með atkvæði – indíána sem búa í dreifðum þorpum í fjöllunum með því að gefa þeim reglulega matarpakka. Þessi brögð minna óneitanlega á Evu Perón sem beitti svipuðum aðferðum í Argentínu.

Það verður spennandi að sjá hvort nýjum forseta tekst að bæta hag lands og þjóðar svo um munar. En meðan ástandið helst óbreytt munu afkomendur frumbyggja halda áfram að eyða skógum landsins svo þeir geti haft ofan í sig og á, fámenn yfirstéttin keyra um á Benzum sínum og stjórnmálamenn treysta á að frjáls og óháð mannúðarfélög og hjálparsamtök bjargi ýmsum vandamálum fólksins. Og Maximón? Hann mun eflaust fjölga sér enn frekar og „hermimenn“ skjóta upp kollinum á fleiri stöðum í Guatemala.

Kristín Guðrún Jónsdóttir
aðjúnkt í spænsku