Nýjasta kvikmynd leikstjórans Baldvins Z., Lof mér að falla, er sýnd í kvikmyndahúsum um þessar mundir og hefur vakið mikla athygli, auk þess að hljóta nær einróma lof gagnrýnenda. Myndin lýsir með bersöglum og sláandi hætti lífinu í undirheimum Reykjavíkur í okkar nánustu fortíð og nútíð. Sögupersónur myndarinnar eru ungar stúlkur er leiðast út í notkun fíkniefna og myndin horfist í augu við það hyldýpi örvæntingar og grimmdar er bíður þeirra sem lengst láta leiðast.
Um Lof mér að falla hafði Sólveig Johnsen, gagnrýnandi Engra stjarna, þetta meðal annars að segja:
Í Lof mér að falla (2018) tekst Baldvin Z á við undirheima Reykjavíkur á hátt sem ekki hefur sést áður í íslenskri kvikmyndagerð. Í henni er sögð ástarsaga tveggja kvenna sem báðar eru fíklar. Þetta er eitrað samband sem dregur þær báðar dýpra og dýpra í svaðið, þær eru ekki einungis háðar efnunum heldur hvor annarri líka og því skapast hér saga um fíkn og þráhyggju, í efni og í ást. Með þessum vinkli tekst Baldvin að fjalla um fíkniefnaheiminn á Íslandi á tilfinningalegu plani; þetta er ekki spennuþrungin frásögn heldur næm og grípandi umfjöllun um fíkla – sem hér eru venjulegar manneskjur með ástríður og drauma, ekki tölur á blaði eða hættulegir glæpamenn.
Enn fremur gefur það kvikmyndinni aukna merkingu að fjalla um konur innan þessa heims, en ljóst er að þó undirheimarnir séu grimmir við alla verða konur undir á annan og alvarlegri hátt en karlar, meðal annars vegna þess mikla kynferðisofbeldis sem þær eru beittar. Þær eru jaðarsettar innan jaðarsetts hóps. Með því að byggja handritið á raunverulegum frásögnum íslenskra kvenna í neyslu hefur Baldvin, ásamt Birgi Erni Steinarssyni, skapað heildarsögu sem er sannfærandi og heldur áhorfendum vel við efnið, en má jafnframt ætla að endurspegli reynslu fjölmargra íslenskra kvenna. Atburðirnir sem sjást á hvíta tjaldinu hafa gerst oft og mörgum sinnum, þeir eru að gerast akkúrat núna og munu eiga sér stað aftur og aftur og aftur.
Lof mér að falla er þriðja leikna frásagnarkvikmynd Baldvins. Árið 2010 kom sú fyrsta út, Órói, svo var það Vonarstræti árið 2014, sem var framlag Íslands til Óskarsins það árið. En þótt að þrjár frásagnarkvikmyndir á átta árum þyki auðvitað út af fyrir sig og einar og sér prýðileg afköst í kvikmyndaumhverfinu hér á landi, er þá hvergi nærri allt talið. Í fyrra komu tvær heimildarmyndir út eftir Baldvin, Reynir sterki, um aflraunamanninn sögufræga, og Island Songs, um Ólaf Arnalds. Þá hefur Baldvin einnig leikstýrt fyrir sjónvarp, og var t.d. einn af lykilleikstjórunum Ófærðar árið 2016.
Baldvin Z. kom í heimsókn í síðustu viku og spjallaði við Kvikmyndafræði Háskóla Íslands fyrir fullum sal áhugafólks um sína nýjustu mynd undir yfirskriftinni „Íslenska nýbylgjan“. Það sem fer hér á eftir er stytt og ritstýrð útgáfa af því er bar á góma í umræðunum.
Nú segir í kynningu myndarinnar að hún sé byggð á sönnum atburðum. Gætirðu aðeins útskýrt hvernig efni myndarinnar sækir í raunverulega atburði?
Árið 2011 fékk ég mjög skrítið verkefni, forvarnarverkefni, sem ég hafði ekki sérlega mikinn áhuga á forvörnum á þeim tíma. Ég sagði þó já við því (ég fengi laun í smá tíma). Ég átti að taka svona Sliding Doors atriði með Ragnhildi Steinunni – búa til sögur með stjörnum á Íslandi, hvernig hefði getað farið fyrir þeim ef lífið hefði ekki gengið jafnvel upp. Ég sagði Kristínu Júllu sminku og stórvinkonu minni frá þessu og hún sagði mér frá Kristínu Gerði og eftir það fékk ég í hendur dagbækurnar sem áttu eftir að móta Lof mér að falla í gegnum Jóhannes Kr. [Kristjánsson]. Ég og Biggi [Birgir Örn Steinarsson] vorum að leita okkur að nýju verkefni, nýbúnir með Vonarstræti, og þessi reynsla með Sliding Doors verkefnið, og svo kynnast Jóhannesi Kr. sem sagði okkur sögu Sissu og hleypti okkur inn í það mál sem kom okkur svo í samband við nokkrar stelpur sem voru þá í neyslu vorum við komnir með efni til þess að vinna með.
Dagbók Kristínar Gerðar var auðvitað sérstkalega sláandi en maður velti því fyrir sér hvort hlutirnir hefðu versnað frá því sem var – og þá var það vont – eða batnað hvað varðar fíkniefnaheiminn og við komumst að því að ástandið hefði versnað. Myndin snýst samt alls ekki um að ganga fram af fólki, heldur að fylgja raunveruleikanum. Hvað mig varðar fannst mér mikilvægt að skila af mér sögu sem væri raunsæ og sýndi að þetta væri að gerast á Íslandi. Það var ekki okkar markmið að miðla svakalega miklum boðskap og breyta heiminum, en það var í rauninni ekki fyrr en við screenuðum fyrsta klippið – vorum með eina karlasýningu og eina kvennasýningu – að við vissum hvað við höfðum í höndunum, og ég var stressaður. Annað hvort var ég að fremja carreer-sjálfsmorð að segja sögu kvenna sem karlmaður eða þetta myndi ganga upp og ná til fólks. Og þarna, þegar myndin var fyrst prufusýnd, var ég ekki viss – að vissu leyti missir maður tilfinninguna fyrir verkinu á einhverjum tímapunkti. En þótt munur hafi verið á sýningunum var það konusýningin sem staðfesti fyrir mér að við hefðum eitthvað. Það var minna feedback af karlasýningunni en á konusýningunni voru viðbrögðin ótvíræð, áhorfendur voru grátandi og frábærar samræður fylgdu í kjölfarið. Af einhverjum ástæðum var skoðunin sú á karlasýningunni, til dæmis, að Magnea hefði ekki gengið í gegnum nógu mikið fyrir lokauppgjörið í myndinni, þetta skiptist að vísu dálítið milli aldurs, yngri mennirnir voru hrifnari. En þeim fannst til dæmis óþarfi að við værum að sýna Gísla – sem leiddi til þess að við breyttum aðeins myndinni til að auðveldara væri að lesa og túlka persónu Gísla í myndinni.
Stundum talað um sjokkklippingar og leikstjóra sem sérhæfa sig í að ýta á hnappa og stuða (Trier, Noe, jafnvel Haneke). Nú sýnir Lof mér að falla ekki það grófasta sem á sér stað í söguframvindunni, það virðist vísvitandi að myndavélin lítur eiginlega undan. Hvað réð þeirri ákvörðun?
Atriðið sem þú vísar til þar sem myndavélin lítur undan, bókstaflega, er þegar Gísli pyntar Magneu í sprautuatriðinu og í handriti var þetta allt öðruvísi sena. En að lokum spyr maður sig, af hverju þurfum við að sjá ofbeldið? Hvaða tilgangi þjónar það? Mig langaði að finna leið til að kynna Gísla í þessu fyrsta myndskeiði sem hann sést. Poloroidmyndin sést til dæmis í leikmyndinni og það er seinna sem við sjáum hana tekna. Leikmyndin í atriðinu leggur líka áherslu guðsdæmið, hann er samhjálparmaður, og Bogi Ágústsson er í sjónvarpinu að flytja fréttir. Skilaboðin eru að þetta sé að gerast í næsta húsi, á meðan þú horfir á fréttir.
Við erum líka svo vön að sjá alls konar viðbjóð, það er erfitt að sjokkera, ekki síst unglinga og ungt fólk sem er ýmsu vant. Þetta var bara önnur leið, mig langaði að komast undir skinnið á áhorfendum. Það þarf ekki að sýna allt. Ímyndunaraflið getur verið sterka en það sem er sýnt.
Myndin talar, að því er virðist, inn í samhengi þar sem ungt fólk virðist hafa frjálslyndari hugmyndir um notkun fíkniefna en kannski var áður, fyrir 10 eða 20 árum. En á sama tíma finnst mér ég hafa fundið og heyrt er að ungt fólk sé að fara á myndina og sé algjörlega slegið. Fullyrðingar eins og „ég ætla aldrei að nota dóp,“ hafa heyrst þegar fólk er að ganga út. Hvernig hafa viðtökur myndirnar komið þér fyrir sjónir?
Viðtökurnar eru langt umfram það sem ég vonaðist eftir. Kristín vildi að sín saga yrði sögð. Þess vegna skildi hún dagbækurnar eftir. Hún var ótrúlega dugleg manneskja og hugrökk, hún vann hjá Stígamótum, bjargaði mörgum. Efnið rataði með óvenjulegum leiðum upp í hendurnar á mér. Nú getur fjöskyldan skilið við þetta og munað hver hún var, persóan ekki eiturlyfja neitandinn.
Sagan sem þú segir er auðvitað séríslensk og nær manni ef maður horfir sem Íslendingur. Ertu að fá önnur viðbrögð úti?
Það er merkilegt en í raun ekki. Þegar ég sýndi myndina í Toronto var Q&A eftir sýninguna, og vanalega gengur helmingurinn út áður en að því kemur. Í þessu tilviki urðu allir eftir, allur salurinn sat áfram til að vera með í spurningunum. Og fólk var ennþá grátandi klukkutíma eftir að myndin var búin. Það er ekki bara á Íslandi sem myndin hefur áhrif. En vissulega er það öðruvísi að sjá hlutina í útlöndum. Þegar ég tók þátt í sambærilegu Q&A eftir Vonarstræti (og gaman er að minnast á að Darren Aronovsky var í salnum og tvítaði um myndina eftirá), sagðist ég næst ætla að gera dökka mynd, og þá var spurt, er þessi mynd ekki nægilega myrk? [hlátur] En munurinn liggur auðvitað í því að hér heima er spurt, af hverju er Gói að leika vondan gaur. Úti er fóllki sama um svoleiðis, vita ekki að barnastjarna er að rústa barnakreditinu sínu. [hlátur] En það sem mér þykir kannski vænst um er að heyra að gagnrýnandi sem fór á myndina með dóttur sinni hafði það að segja að dóttir hans sagðist aldrei hafa séð mynd sem fjallar um unglinga sem skilur unglinga svona vel.
Nú fannst mér alveg sláandi hvað leikarar standa sig vel í krefjandi hlutverkum, allt frá aðalleikonunum fjórum til þeirra sem fara með smærri hlutverk. Hvernig var staðið að vali í hlutverkin, nú eru ekki allir sem þarna eru í forgrunni með mikla reynslu? Og í beinu framhaldi, nú hlýtur það að hafa verið stór ákvörðun að ákveða að segja söguna á tveimur tímaplönum, og nota ólíkar leikkonur til að túlka sama hlutverkið. Gætirðu aðeins rætt um þetta allt saman?
Sko, tímaplönin þjóna ólíkum tilgangi, Meðal annars vildi ég að áhorfendur engdust um yfir því að foreldrarnir gera ekkert, eða ekki nógu mikið. Og við veltum aðeins endalokunum fyrir okkur. Í upphafi var sena í lokin þar sem Magnea var komin í Háskóla, í sæmilegum málum. En við hættum við það. Bæði Magnea og Stella eru hluti af Kristíni Gerði, innblásnar af ólíkum hliðum hennar. En eftir að ég sá Christine F. (Dýragarðsbörnin) sá ég hversu mikilvægt var að hafa raunverulega unga leikara í hlutverkunum, leikara sem gátu tjáð varnarleysi. Og Elínu [Elín Sif Halldórsdóttir] hafði ég spottað fyrr og vissi í raun að hún væri rétt fyrir Magneu. Eyrún [Eyrún Björk Jakobsdóttir] villtist eiginlega inn í prufu fyrir Stellu. Hún er raunverulega yngri en Elín, en það sem á endanum skipti máli var áreynsluleysið hjá þeim. Að finna eldri leikkonurnar var flóknara. Kristín Þóra hafði hafði komið í prufu fyrir Stellu en kom þá aftur fyrir Magneu. Og svo kom Kristín fram með þessa persónu, lék hana þannig að hún var miklu ver farin en hún átti að vera.
2018 virðist ætla að vera dálítið lykilár í íslenskri kvikmyndagerð. Andið eðlilega, Kona fer í stríð og myndin þín, Lof mér að falla, eru allar að glíma við samtímann, og málefni sem skipta máli í samtímanum. Íslensk kvikmyndagerð hefur að sumu leyti verið eins og föst í einhverri tímavél, ýmist týnd í fortíðinni (atómstöðvarkomplex) eða föst í málefnum sem öllum stendur á sama um (bændur bregða búi, fylleríssögur hestamanna, hrútar, það sem efst er á baugi í sjávarþorpinu). Hvernig sérðu sjálfan þig í þessu samhengi og hvernig verða næstu verkefni?
Benni með náttúrumyndina sína, mynd um loftslagsmál, og Ísold með innflytjendamálin. Ég fagna því að við seum farin að fjalla um málefni líðandi stundar og ég held að áhorfendur geri það líka. Í Lof mér að falla er ekkert sjávarþorp, það eru engir hestar, engar beljur. Það er eitt náttúrskot í myndinni, það er þegar Gísli og Magnea flýja úr meðferð, og það er þarna af nauðsyn! Það má kannski segja að myndin tikki í sum íslensk box, þunglyndi og sjálfsmorð, til dæmis, en mér finnst mikilvægt að segja sögur sem skipta máli. Raunar hef ég fundið að ég get eiginlega ekki sagt annað en tiltölulega flóknar sögur, það liggur ekki vel fyrir mér að segja sögu um eina persónu. Ég veit ekki hvers vegna. En þetta er það sem ég á held ég eftir að gera, segja sögur sem mér finnst vera áríðandi.
(Forsíðumynd: Brynjar Gunnarsson)
Um höfundinn
[fblike]
Deila