Um þessar mundir hefur skapast nokkur umræða um það hvort skerðing á akademísku frelsi hafi átt sér stað hér á landi vegna ákvörðunar um að koma í veg fyrir fyrirlestur ísraelsks fræðimanns í Þjóðminjasafninu. Margir hafa tekið til máls og velt þessu fyrir sér út frá sjónarhorni tjáningarfrelsis og fræðilegs sjálfstæðis. En að mínu mati er sú nálgun villandi og dregur athyglina frá því sem mestu skiptir.
Kjarni málsins er ekki akademískt frelsi, heldur mun dýpri siðferðileg ábyrgð. Það er staðreynd að stjórnvöld í Ísrael hafa beitt ofbeldi og framferði þeirra á Gasaströndinni telst til ódæðisverka sem samkvæmt alþjóðlegum viðmiðum falla undir skilgreininguna þjóðarmorð. Nú þegar hafa heimili og lífsviðurværi milljóna verið eyðilögð og tugþúsundir almennra borgara látist. Hundruð þúsunda einstaklinga standa nú frammi fyrir hungursneyð. Þetta er skelfilegt ástand sem krefst viðbragða — jafnvel þótt áhrif smáþjóða eins og Íslands kunni að vera takmörkuð í hinu stóra samhengi.
Við getum þó gert eitt: að veita ekki þeim einstaklingum vettvang sem með orðum eða þögn sinni hafa stutt við þessar aðgerðir. Þegar slíku fólki er boðið hingað til lands og gefið tækifæri til að halda fyrirlestra eða taka þátt í menningarviðburðum, þá fylgir því ákveðin viðurkenning og jafnvel réttlæting. Það á jafnt við um þá sem lýsa yfir beinum stuðningi við aðgerðir stjórnvalda sem þá sem kjósa að þegja. Í siðferðilegu samhengi er þögn gagnvart jafn grófu óréttlæti ekki hlutlaus — hún getur verið hlutdeild í áframhaldandi ofbeldi.
Það sem mér þykir sérstaklega ámælisvert í þessu tilviki er að íslenskir forsvarsmenn fræðistofnunar hafi látið sér detta í hug að líta fram hjá þessu ástandi. Með því hafa þeir sýnt virðingarleysi gagnvart minningu þess mikla fjölda fólks sem hefur verið drepinn að ósekju á undanförnum tveimur árum. Slíkt er ekki einungis dómgreindarbrestur heldur einnig siðferðilegt ábyrgðarleysi sem á ekki að líðast innan stofnana sem bera faglega og samfélagslega ábyrgð.
Þeir sem halda sig við að málið snúist eingöngu um akademískt frelsi þurfa einnig að líta í eigin barm. Þeir verða að spyrja sjálfa sig: viljum við, meðvitað eða í þögninni, horfa aðgerðarlaus þegar verk sem teljast til þjóðarmorðs eru framin? Svarið við þeirri spurningu ætti að vera ljós öllum sem bera virðingu fyrir mannlegri reisn og siðferðilegri ábyrgð.
Hlynur Helgason,
heimspekingur, dósent í listfræði við Háskóla Íslands.