Farið yfir mörk

Þann 1. desember 1955 sat Rosa Parks í strætisvagni í borginni Montgomery í Alabamaríki í Bandaríkjunum. Þegar sætin sem merkt voru hvítum farþegum fylltust áttu svartir farþegar, reglum samkvæmt, að láta hvítum eftir sín sæti. Parks ákvað að hlíta ekki þessum reglum og sú ákvörðun hennar vakti mikla athygli og varð að hvata í réttindabaráttu blökkufólks í Bandaríkjunum. Ástæða þess að ég nefni þetta er að Parks fór þarna yfir mörk sem henni og öðrum höfðu verið sett á grundvelli kynþáttar af öðru fólki, eða samfélaginu sem þau bjuggu í. Ég geri ráð fyrir að flestir lesendur þessa pistils séu sammála mér um að þau mörk hafi verið rangmæt og að beinlínis lofsvert hafi verið að fara yfir þau.

Nýlega fór af stað það sem kallað hefur verið önnur bylgja #MeToo á Íslandi. Í fyrri bylgju síðla árs 2017 var áherslan að miklu leyti á að þolendur kynferðisofbeldis og kynferðislegrar áreitni tjáðu sig um að hafa orðið fyrir slíku, til að varpa ljósi á hve útbreiddur vandinn væri. Í þessari nýju bylgju hefur verið byggt áfram á því sem ávannst fyrir nokkrum árum og því bakslagi mætt sem orðið hefur vart við. Bakslagsviðbrögð eiga sér gjarnan stað þegar kröfur hafa orðið háværar um að einhverjir slái af forréttindum sínum, enda getur sumum þótt erfitt að þurfa að láta eitthvað af hendi í því skyni að jafna kjör eða stöðu gagnvart þeim sem hafa orðið fyrir mismunun. Þau viðbrögð sem ekki síst hefur orðið vart við hér á landi hafa meðal annars falist í því að nú væru kröfur kvenna farnar að verða of háværar og ganga of langt, það „megi bara ekkert lengur“ og að ástandið væri nú bara komið í gott jafnvægi. Önnur viðbrögð hafa falist í aðförum gagnvart þolendum kynferðisofbeldis sem hafa bent á gerendur sína, eða þeim sem hafa lýst yfir stuðningi við þolendur og tekið undir það opinberlega að þau tryðu því að tilteknir menn hefðu gerst sekir um ofbeldi. Þannig hafa meiðyrðamálsóknir verið notaðar sem þöggunartól til að hindra þolendur ofbeldis í að segja frá því hver hafi verið að verki. Þessi bakslagsviðbrögð hafa þótt til merkis um gerendameðvirkni, eða svokallaða hannúð (e. himpathy). Bandaríski heimspekingurinn Kate Manne hefur skilgreint hannúð sem „óeðlilega eða óviðeigandi samúð með karlkyns geranda eða sakamanni umfram kvenkyns fórnarlamb hans“.

Nýja MeToo-bylgjan fór af stað sem viðbrögð við þessu bakslagsandrúmslofti og ákveðin tilvik af sterkri gerendameðvirkni, sem jafnframt fólu í sér að trúverðugleiki þolenda var gróflega véfengdur, voru kornið sem fyllti mælinn. Þannig hefur mikil áhersla núna verið lögð á að leggja trúnað á orð þolenda en jafnframt á að gerendur skuli taka afleiðingum gjörða sinna. Því hefur tekið að bera á því að karlar stígi fram og viðurkenni á samfélagsmiðlum að þeir hafi beitt kynferðisofbeldi eða kynbundnu ofbeldi. Þeir hafa þó ekki gefið nákvæmar lýsingar á eðli brota sinna, sem betur fer þar sem mörgum þolendum gæti þótt mjög óþægilegt að gerandi birti slíka frásögn án samráðs, og yfirleitt orðað hlutina mjög vítt. Gallinn við þetta er að lýsingin sem þeir eiga til að gefa er afar óljós og margræð, og er undantekningalítið orðuð sem svo að þeir „hafi farið yfir mörk“ kvenna sem þeir hafi átt í samskiptum við. Þessi lýsing er til þess fallin að gera minna úr sekt þeirra en efni standa til.

Öll höfum við margoft farið yfir mörk annars fólks, ýmist viljandi eða óviljandi, og slíkt athæfi getur ýmist verið réttmætt eða óréttmætt. Tveir samkynhneigðir karlar sem kyssast úti á götu geta verið að fara yfir mörk hómófóbískra vitna að kossinum. Í slíku tilviki myndum við mörg telja að hegðun parsins væri fullkomlega réttmæt en að mörkin sem vitnin hefðu sett væru það ekki. Það er sem sagt ekki aðeins hegðun sem getur verið misréttmæt heldur geta mörk sem fólk setur um hegðun annarra verið það líka. Fólk sem hefur staðið í ýmiss konar réttindabaráttu hefur þannig margoft bæði ögrað þeim mörkum sem því hafa verið sett og farið yfir þau og hlotið verðskuldað lof fyrir hugrekki sitt, áræðni og þrautseigju, eins og dæmið um Rosu Parks sýnir.

Sum mörk eru fyllilega réttmæt og sum eru kannski óljós þannig að það blasir ekki endilega við okkur hvar þau liggja. Mörg okkar hafa alls konar sérviskuleg mörk eða einstaklingsbundin sem ekki er hægt að gera ráð fyrir að öllum öðrum séu ljós. Sjálf á ég til dæmis erfitt með að þola sterka lykt af ilmefnum og get fengið höfuðverk af að vera í námunda við manneskju sem hefur sett á sig mikið af ilmvatni sem veldur mér óþægindum. Slík notkun á ilmefnum fer þannig yfir mín mörk en ég get ekki gengið út frá því að annað fólk geri sér grein fyrir því eða taki tillit til þess.

Svo getur fólk haft alls konar mörk varðandi samskipti við annað fólk. Flest höfum við einhvern tíma sært aðra manneskju í ógáti eða gengið fram af henni án þess að ætla okkur það, vegna þess að okkur var ekki almennilega ljóst hvaða mörk hún vildi setja. Þetta getur átt sér stað í alls konar samskiptum og stundum getur það verið umdeilanlegt hvort mörkin séu réttmæt og liggi þar sem hefði mátt búast við og þar með hvort hegðunin sem fór yfir þau sé réttmæt. Svo höfum við áreiðanlega flest farið yfir mörk annarra með augljóslega óréttmætum hætti, sagt eitthvað stuðandi eða særandi, ekki staðið undir trausti, verið frek og tilætlunarsöm, gert annarri manneskju óleik í bræði og svo framvegis. Ég geri ráð fyrir að hvert og eitt okkar hafi margoft þurft að biðjast afsökunar á slæmri hegðun sinni gagnvart annarri manneskju, það er eitt af því sem við þurfum öll að kunna. En svo hafa sum okkar farið mjög gróflega yfir mörk annarrar manneskju með þeim hætti sem við köllum ofbeldi, sem veldur mun meiri skaða en þeir hversdagslegu árekstrar og núningur sem við höfum öll á samviskunni í samskiptum við aðra. Ég ætla ekki að fara að skilgreina ofbeldi hér, en ef við skoðum það í ljósi markasetningar þá má í stuttu máli lýsa því sem svo að þar sé farið yfir mörk sem varða sjálfræði og reisn manneskju þannig að hún verði fyrir umtalsverðum andlegum, kynferðislegum eða líkamlegum skaða, og að í það minnsta í grófari tilfellunum eigi ekki að þurfa að vera neitt vafamál hvar slík mörk liggja.

Tilgangur þess að telja þetta allt upp er að varpa ljósi á hve litlar upplýsingar felist í því að segjast hafa farið yfir mörk annarrar manneskju. Slíkt nær yfir andóf í réttindabaráttu, alls konar hversdagslegar yfirsjónir sem við höfum öll gerst sek um og höfum öll orðið fyrir og svo líka ofbeldisverk sem geta verið af ýmsum toga. Að lýsa því yfir opinberlega að ég hafi farið yfir mörk annarrar manneskju og sjái eftir því er þannig álíka gagnlegt og að viðurkenna að ég sé ekki fullkomin í samskiptum mínum við annað fólk, sem telst vonandi ekki fréttnæmt.

Ákalli um að þeir sem hafa gerst sekir um kynbundið ofbeldi gangist við hegðun sinni og taki afleiðingum gjörða sinna er ekki mætt með því að þeir tilkynni á opinberum vettvangi að þeir séu breyskar manneskjur, sem er í raun það eina sem kemur fram ef þeir lýsa því yfir að þeir hafi „farið yfir mörk“ í samskiptum sínum við konur. Þetta hefur komið enn betur fram með viðbrögðum annarra við slíkum tilkynningum, þar sem vinir þess sem gefur yfirlýsinguna hafa gjarnan kosið að túlka hið margræða orðasamband sem svo að hann hafi bara hegðað sér eitthvað klaufalega, sært aðra manneskju í ógáti, sem við höfum jú öll gert oft og mörgum sinnum. Öll hljótum við að vilja sýna því skilning og samúð hjá vinum okkar að þeim hafi orðið eitthvert smáræði á. Hin hliðin á þessu er að þolendur þeirra sem stíga fram og segjast hafa „farið yfir mörk“ liggja þá undir grun um að vera „viðkvæm blóm“ sem ekki má anda á og leggi fram kærur og kvartanir vegna einhverrar smávægilegrar snurðu sem hafi hlaupið á þráðinn. Raunin er þó sú að þarna liggja stundum að baki hroðaleg ofbeldisverk og ýmiss konar alvarleg atvik sem hafa valdið þolendum miklum sársauka og sett líf þeirra úr skorðum til lengri tíma. Hér er ekki ætlunin að beina sjónum að einhverjum sérstökum manni sem hefur sett fram yfirlýsingu af þessu tagi og eflaust geta mjög ólíkir hlutir legið þeim að baki. Það sem skiptir máli er að þegar einhver segist hafa „farið yfir mörk“ án þess að veita frekari upplýsingar þá höfum við í raun ekki hugmynd um í hverju virðingarleysið við mörk hefur falist. Þó ætti sú ályktun kannski ekki að vera langsótt að ef einhver fer út í að gefa slíka yfirlýsingu vegna þrýstings frá fólki sem til þekkir þá er mjög ólíklegt að málið snúist bara um hversdagslegar og saklausar yfirsjónir.

Með öðrum orðum þá geta yfirlýsingar geranda ofbeldis á opinberum vettvangi sem ganga út á að hann hafi „farið yfir mörk“ orðið til þess að valda þolendum hans enn meiri þjáningum, ekki síst þegar allt fyllist af athugasemdum sem ganga út á að hann sé nú svo frábær náungi og stórkostlega hugrakkur að segja frá þessu og að ekkert megi nú lengur, konur verði bara brjálaðar og kvarti ef einhver elskhugi stenst ekki væntingar þeirra fullkomlega. Þarna er upplifun kvenna af ofbeldi sem þær hafa orðið fyrir að engu höfð og þess í stað gefið í skyn að þær séu „heimtufrekar væluskjóður“ sem vilji ná fram hefndum út af einhverjum smámunum. Í þessum tilvikum má vel vera að gerandanum gangi gott eitt til með yfirlýsingunni, í það minnsta getur verið vafasamt að gefa sér eitthvað um ætlanir að baki athöfnum þótt þær séu illa heppnaðar. En viðbrögð í athugasemdum á þeim nótum sem ég hef lýst geta aukið enn frekar á þjáningar þolenda. Þessi aðferð fellur því illa að þeim kröfum #MeToo-bylgjunnar að mark sé tekið á þolendum og að gerendur axli ábyrgð. Hvatinn að bylgjunni var yfirgengileg gerendameðvirkni og það eru heldur léleg viðbrögð við henni að kalla fram enn meira af þeim leiða sið.

Rétt er að taka það skýrt fram að það er alls ekki tilgangur þessara skrifa að hvetja gerendur ofbeldis til að stíga fram með nákvæmar lýsingar á brotum sínum, enda gæti það komið afar illa við þolendur. Hins vegar er full ástæða til að staldra við og hugleiða betur hver sé tilgangurinn með yfirlýsingu á samfélagsmiðlum eða öðrum opinberum vettvangi og hvernig best sé að standa að slíku þannig að þolendur hljóti af því ávinning fremur en skaða. Lykilatriði er að framsetningin feli í sér virðingu við þolendur og að hún bjóði ekki upp á athugasemdir sem særa þolendur. Ef gerandi ofbeldis telur sér ekki fært að greina frá brotum sínum á samfélagsmiðlum án þess að annað hvort lýsa þeim nákvæmlega eða þá nota fegrandi, margræð orðasambönd eins og „að fara yfir mörk“ þá er líklega betur heima setið en af stað farið. Sumt er kannski best að ræða í einkasamtölum með ráðgjöfum eða vinum og vandamönnum en sleppa þá heldur opinberum yfirlýsingum sem eru til þess fallnar að valda þolendum sársauka. Besta leiðin til að taka ábyrgð á brotum sínum felst ekki endilega í opinberum yfirlýsingum. Hvaða leið er best getur kannski verið misjafnt eftir atvikum og engin töfrauppskrift liggur fyrir að henni, enda má alveg búast við því að það sé ekkert auðvelt að finna hana og að það kalli á umhugsun og yfirlegu.

Tilgangur þess að kalla eftir að karlar, hvort sem þeir hafa gerst sekir um ofbeldi eða ekki, axli ábyrgð og taki þátt í að leysa vandann er ekki að safna játningum á samfélagsmiðlum í því skyni að geta úthrópað gerendur ofbeldis og refsað þeim. Þeir sem hafa stigið fram og játað að hafa „farið yfir mörk“ virðast reyndar fremur uppskera hól en aðkast þannig að úthrópun gerenda er sennilega ekki stórt áhyggjuefni hvort sem er. Markmiðið er miklu heldur að þolendur finni fyrir viðurkenningu samfélagsins á að þau hafi orðið fyrir alvarlegum brotum sem ekki skuli líðast, en slíka viðurkenningu hefur því miður oft verið erfitt að fá, ekki síst ef samfélagið telur ástæðu til að vernda gerendurna og líta á þá sem trúverðugri en þolendurna. Og auðvitað hlýtur svo hið endanlega markmið að vera að útrýma því samfélagsmeini sem kynbundið ofbeldi og áreitni er.

Andi #MeToo, hvort sem um er að ræða þessa bylgju eða þá fyrri, og raunar andi allrar baráttu gegn kynbundnu ofbeldi, er að neita að undirgangast reglur feðraveldisins um undirgefni kvenna sem meðal annars er tryggð með ógninni um kynferðisofbeldi. Gerendameðvirkni snýst um að standa vörð um mörk sem konum eru sett og að refsa þeim sem fara yfir þau, eins og mörkin sem fela í sér að konur skuli þegja yfir ofbeldi sem þær verða fyrir, að mannorð karla þurfi að vernda fyrir vitnisburði kvenna og að samfélagið skuli samþykkja athugasemdalaust ýmiss konar ofbeldishegðun. Ég hvet eindregið til andófs við þessi mörk og vona að okkur takist sem flestum að fara yfir þau.

[fblike]