Saga (um sögur) af loftslagsbreytingum

Vísindamenn sem rannsaka loftslagsbreytingar eru í síauknum mæli í vandræðum með forsendur og eftirfylgni vinnu sinnar. Breyta þarf um viðhorf og aðferðir til að eitthvað raunverulegt gerist í útblásturs- og orkunýtingarmálum mannkyns.

Eftir að hafa stundað rannsóknir á félags- og menningarlegum hliðum umhverfis-, auðlinda- og loftslagsmála síðan árið 2000 eða þar um bil hef ég ekki aðeins kynnst sögum af loftslagsbreytingum heldur einnig sögum fólks sem lifir og starfar „þarna úti“ og hefur fengist við afleiðingar þeirra í umhverfi sínu. Rannsóknarverkefnin hafa verið af ýmsu tagi og snúist um ótal þætti, eins og orku, umhverfisvitund, umhverfismennt, alþjóðlega samninga og stofnanir, lög og reglur, umhverfistengda hegðun, tækni, áhrif breytinga í hafinu á byggðir við sjó, landgræðslu, notkun afrétta, aðgerðir og aðlögun sveitarfélaga að afleiðingum loftslagsbreytinga, líffræðilega fjölbreytni og ágengar tegundir, samvinnu einkageirans og hins opinbera í umhverfismálum, virkjanir og fleira og fleira. Einkum hef ég unnið að tveimur verkefnum, annað fjallar um líffræðilega fjölbreytni og ágengar tegundir í nokkrum bæjarfélögum á Íslandi og hitt heitir NordStar og fjallar um orkukerfaskipti og útblástursminnkun í nokkrum sveitarfélögum á norðurlöndunum.

Að hinum stóru rannsóknarverkefnum vinna tugir vísindamanna frá ýmsum stofnunum og löndum; þau eru þverfagleg – spanna nær allar vísindagreinar og oft eru einkafyrirtæki með, sem og stofnanir úr opinbera eða hálfopinbera geiranum; þau standa oftast yfir í mörg ár og þátttakendur fara oft víða um völl, í eiginlegri og óeiginlegri merkinu – ekki síst fólk eins og ég sem geri vettvangsrannsóknir í fleiri en einu samfélagi sem krefst stundum töluverðra ferðalaga.

… þegar ég segi umhverfismál þá er allt samspil manns og umhverfis meðtalið.

Loftslagsbreytingar hafa komið mismikið við sögu en eftir því sem árin hafa liðið hafa þær orðið sífellt fyrirferðarmeiri, enda eru loftslagsmál umhverfismál og þegar ég segi umhverfismál þá er allt samspil manns og umhverfis meðtalið. Ef litið er á þær forsendur sem þessi verkefni byggjast á má segja að orðræða þeirra sérfræðinga sem fjalla um og bera ábyrgð á umfjöllun um loftslagsbreytingar í slíkum rannsóknarverkefnum, sem veitt er miklu fé til og miklar vonir bundnar við, einkennist af trú á að fólk fari að hugsa og haga sér öðru vísi ef vísindamenn eru nógu duglegir að segja almenningi hvað sé að gerast. Þetta var í einu verkefninu kallað „societal outreach“ og við félagsvísindamennirnir í rannsakendateyminu áttum að sjá um það, því það er okkar sérgrein að tala um og við fólk.

Í því tilviki og oft fyrr og síðar hef ég undrast og jafnvel látið fara í taugarnar á mér það viðhorf margra vísindamanna að við – sérfræðingarnir – getum stjórnað því hvað fólk veit, hvernig það veit það, hvernig það hugsar og síðast en ekki síst hvernig það muni breyta hegðun sinni ef við bara ýtum að því réttu magni af réttri tegund af fróðleik.

Þessi félagslega stjórnunarhugmyndafræði er mjög ráðandi. Samkvæmt henni á meira að segja að vera hægt að stjórna áhættu, sbr. „risk management“. Ég hef hins vegar aldrei botnað í því hvernig það á að vera mögulegt að eitthvað sem er yfirvofandi, en enginn veit hvenær né hvernig mun eiga sér stað, lúti mannanna stjórn, nema að mjög litlu leyti.

Í viðtölum við sérfræðinga, þá sem vita kannski best hvað er í vændum, reyni ég að fá fram hugmyndir þeirra um hvernig heimurinn muni líta út eftir 10, 20, 50 eða 100 ár en það er ekki fyrr en ég stilli þeim upp við vegg og spyr um heiminn sem börn þeirra og barnabörn munu eiga heima í sem þeir fást til að reyna að ímynda sér hann. Þá tekur óöryggi þess sem hræðist framtíðina við af öryggi sérfræðingsins sem allt veit sem skiptir máli.

Með tímanum hef ég fundið vaxandi óróa og stundum örvæntingu frá kollegunum, hoknum af þekkingu og reynslu, yfir því hve öll þessi þekking sem þeir dæla út í samfélögin hefur haft lítið að segja um viðbrögð fólks almennt við og aðlögun að loftslagsbreytingum og afleiðingum þeirra.

Með tímanum hef ég fundið vaxandi óróa og stundum örvæntingu frá kollegunum, hoknum af þekkingu og reynslu, yfir því hve öll þessi þekking sem þeir dæla út í samfélögin hefur haft lítið að segja um viðbrögð fólks almennt við og aðlögun að loftslagsbreytingum og afleiðingum þeirra. Vitaskuld er nauðsynlegt að afla þekkingar og breiða hana út en það er ljóst að formið og jafnvel innihaldið eru á einhvern hátt ekki þannig að almenningur taki það til sín og breyti lífsgildum, viðhorfum og breytni. Á sama tíma hafa nemendur mínir og annað ungt fólk sem ég hef kynnst gegnum rannsóknir og kennslu í ýmsu sem ter tengjast umhverfis- og loftslagsmálum sýnt óþol gagnvart því hvernig þessi stóru, alltumlykjandi og óafturkræfu ferli sem breyta þeim heimi sem þau taka við eru sett fram af vísindasamfélaginu, sérfræðingum, embættismönnum ríkja og öðrum þeim sem valdið hafa.  Það eru þau sem eiga að breyta hegðun sinni því þau munu hvort eð er neyðast til þess fyrr en síðar og þau nenna ekki þessu blaðri og endalausu þekkingarframleiðslu þegar þau vita nokkurn veginn hvað er í gangi og hvað bíður þeirra. Þau eru mörg hrædd og sum reið. Ekki síst verður þráðurinn stuttur þegar þeim finnst einhver texti sem þau eiga að lesa eða kennari sem talar yfir hausamótunum á þeim teygja lopann og ekki segja hlutina eins og þeir eru.

Ég hef kafað einna dýpst í samfélags- og menningarlegar hliðar loftslagsbreytinga í rannsóknarverkefninu NordStar þar sem ég rannsakaði út frá hinni etnógrafísku aðferð, með þátttökuathugunum og viðtölum, ásamt fjölmiðlarýni og ýmiss konar skjalagrúski, fjórar borgir á Norðurlöndunum – Reykjavík, Þrándheim, Växjö og Sønderborg – sem hafa markað sér stefnu í lofslagsmálum en eru komnar mislangt á veg.

Þar kom berlega í ljós hvað forsaga hlutanna, aðferðir og viðhorf hafa mikið að segja um hvort og þá hvernig almenningur tekur þátt í að breyta hegðun sinni til að minnka útblástur gróðurhúsalofttegunda – og það hefur mun minna að gera með þekkingu og tækni en það að beisla grunngildi og sjálfsmynd samfélagsins og segja söguna um okkur, hver við erum, hvaðan við komum og hvert við erum að fara.

Það var augljóst að almenningur í Växjö hafði samsamað sig umhverfisvernd síðustu áratuga, allt frá því að vötn og skógar Smálanda voru á góðri leið með að deyja vegna súrnunar á sjöunda og áttunda áratug síðustu aldar og fólk greip til nauðsynlegra ráðstafana til að afstýra því stóra umhverfisslysi. Skógurinn og vötnin eru svo mikilvægur hluti af sjálfsmynd íbúanna að þeim finnst það eðlilegur hluti af daglegu lífi að haga sér þannig að það hafi sem minnst neikvæð áhrif á umhverfið. Ég talaði við alls kyns fólk meðan ég gerði vettvangsrannsóknina þar og það var næstum sama hvar maður var og við hvern maður talaði – leigubílstjóra, barþjón, hótelafgreiðslustúlku – allir voru meira og minna meðvitaðir um málaflokkinn umhverfismál. Það stef sem heyrðist var eitthvað á þessa leið: „við erum fólk sem passar upp á náttúruna okkar og gerum eitthvað í því þegar eitthvað fer úrskeiðis og höfum alltaf gert í tímans rás …“ Í Växjö hafa framsýn yfirvöld og leiðtogar í sveitarfélaginu líka verið – þvert á stjórnmálaflokka – í fararbroddi að takast á við umhverfismál í samfélaginu sínu og nú síðast loftslagsbreytingar og afleiðingar þeirrs. Alls kyns áætlanir um hvernig hægt er að bregðast við eru unnar snuðrulaust og snerta alla þætti stjórnunar og starfsemi.

Í Sønderborg fer fólk aðeins aðra leið en í Växjö en í átt að sama takmarki – síminnkandi útblæstri, minni mengun, meiri verndun, samfélagi sem getur tekist á við stórlega breytt umhverfi eftir aðeins nokkra áratugi Þar er líka farin leið sem passar við einkenni staðarsamfélagsins og sjálfsmynd og áhugamál íbúanna og þar eru framsýnir forystusauðir og fyrirtæki sem hafa í sameiningu skapað afar áhugaverðan vettvang þar sem aðlögun að breyttum heimi er hinn nýi hversdagur.

Margir töluðu um andlega vakningu, aðrir trúarlega eða í trúarlegum anda, annars væri þetta vonlaust og fólk brygðist ekki við fyrr en hinn breytti heimur helltist yfir og of seint væri að gera neitt nema bjarga lífi sínu.

Reynsluboltar og leiðtogar í vinnu, verkefnum og athöfnum tengdum umhverfisvernd, aðgerðum gegn loftslagbreytingum og aðlögun að breyttum heimi töluðu allir, á einhvern hátt, um það sem ég vil kalla sögur af loftslagsbreytingum – sögur um loftslagsbreytingar, á þann hátt að fólk væri þátttakendur í að skapa sögurnar og segja þær og að það fyndi að það sé hluti af þeim. Sögurnar eru um okkur, fyrir okkur, leiðarstef sem við getum farið eftir. Margir töluðu um andlega vakningu, aðrir trúarlega eða í trúarlegum anda, annars væri þetta vonlaust og fólk brygðist ekki við fyrr en hinn breytti heimur helltist yfir og of seint væri að gera neitt nema bjarga lífi sínu.

Að lifa af andlega – og þar með félags- og menningarlega – var í huga þeirra mun mikilvægari og brýnni hlutur en að lifa af líkamlega og efnislega því mannkynið myndi alltaf komast af sem tegund. Þetta kallast á við það sem frumbyggjar og staðarsamfélög víða um heim tala um sem þeirra mikilvægasta takmark – að það að lifa af líkamlega sé einskis virði ef það heldur ekki menningu sinni, gildum, félagslegu tengslum og andlegu getu til að takast á við lífið. Það er ljóst að þessi undirbúningur getur ekki síst verið undir formerkjum hugvísinda, lista og andlegs og trúarlegs lífs. Samfélög manna þurfa, og eru víða byrjuð, að ganga í gegnum skapandi endurskipulagsferli til að bregðast við þeim breytingum sem við horfumst í augu við.

Grein þessi er unnin upp úr erindi sem flutt var á Hugvísindaþingi 11. mars 2016 í málstofunni „Að lifa af andlega: orðræður um loftslagsbreytingar“.

[fblike]