Gagnrýni er ekki fyrir viðkvæma listamenn

Þegar listamenn sýna listir sínar, sviðsetja verk eða gefa þau út á einhverju formi er það vitanlega í von um að listin veki athygli eða umtal. Best er að fá jákvæða umfjöllun en sumir líta þó svo á að öll umfjöllun sé góð umfjöllun, að minnsta kosti betri en engin. Það verður að telja líklegt að hvers konar gagnrýni eða dómar um verk geti haft áhrif á áhuga eða aðsókn almennings. Neikvæð gagnrýni á leiksýningu, til dæmis, getur haft heilmikið að segja um miðasölu á það leikrit.

Hverjir vilja fá gagnrýni?

En fyrir hvern er gagnrýni? Það hefur væntanlega einhver áhrif hvaða svið listarinnar er um að ræða. Listamennirnir sjálfir vilja fá gagnrýni á sín verk en gagnrýni er líka fyrir væntanlega áhorfendur, hlustendur og lesendur. Að leiksýningu koma margir ólíkir einstaklingar, það eru ekki einungis leikararnir sem ættu að búast við gagnrýni heldur einnig leikstjóri, handritshöfundur og allir þeir sem koma að sviðsmynd, búningum og svo mætti áfram telja. Þegar um bókagagnrýni er að ræða beinist gagnrýni fyrst og fremst að höfundi bókarinnar en væntanlegir lesendur vilja einnig fá að vita hvort bókin sé verðug lesning. En hvað ef gagnrýni gengur of langt? Eru einhver takmörk fyrir því hvað listamenn eiga að þola möglunarlaust eða eru þeir upp til hópa bara viðkvæmar sálir?

Tjáningarfrelsi og friðhelgi einkalífs

Þegar blaðamaður eða annar aðili ætlar sér að skrifa gagnrýni og birta á opinberum vettvangi þarf sá að hafa í huga þau mörk sem liggja á milli tjáningarfrelsis og friðhelgi einkalífs. Finna má lög um friðhelgi einkalífs í 71. gr. Stjórnarskrár Íslands (stjskr.) sem og sambærilegt ákvæði í 8. gr. Mannréttindasáttmála Evrópu (MSE). Tjáningarfrelsið er svo verndað í 73. gr. stjskr. og 10. gr. MSE. Báðir þessir lagabálkar standa skör ofan við almenn lög og hafa því mikið vægi hér á landi. Umrædd ákvæði eru þau sem helst koma við sögu ef farið er í mál vegna ærumeiðandi ummæla. Ummælin eru þá talin brot á friðhelgi einkalífs stefnanda en stefndi ber fyrir sig lögum um tjáningarfrelsi. Meginreglan er sú að ekki verði refsað fyrir sönn ummæli. En hvað eru sönn ummæli? Getur gagnrýnandi listaverks haldið því fram að hans skoðun sé sú eina sanna?

Dómaframkvæmd

Í dómaframkvæmd er aðallega tvennt lagt til grundvallar við mat á því hvort ummæli brjóti gegn friðhelgi einkalífs, það er hvort ummæli flokkist sem gildisdómur eða staðhæfing um staðreyndir. Gildisdómur felur í sér skoðun eða mat þess sem skrifar og nýtur ríkari verndar dómstóla en staðhæfing um staðreyndir, enda erfitt að ætla sér að sanna að skoðanir einhvers séu réttar eða rangar. Því myndi gagnrýni um list falla undir gildisdóma enda aðeins um að ræða huglægt mat þess sem skrifar. Staðhæfing um staðreyndir vísar til einhvers sem er annaðhvort rétt eða rangt. Því er hægt að hljóta refsidóm fyrir að fara rangt með staðreyndir en að meginstefnu til verður ekki refsað fyrir að fara rétt með þær.

Í dómaframkvæmd hefur tjáningarfrelsi stundum verið rýmkað þegar um gildisdóma er að ræða, það er að segja, svigrúm til tjáningar er meira í sumum tilvkum. Það er sérstaklega gert ráð fyrir rýmkuðu tjáningarfrelsi í opinberri umræðu eða þegar ummæli eiga erindi í þjóðfélagsumræðu. Í þessu samhengi má nefna sem dæmi umræður um stjórnmál, dýravernd og heilbrigðismál. Það sem einnig getur fallið undir rýmkað tjáningarfrelsi er listgagnrýni. Um það er til að minnsta kosti eitt mál sem fór alla leið fyrir Hæstarétt, Hrd. frá 18. desember 2014 (317/2014).

„Fallegasta bók í heimi“ fyrir dómstólum

Dómurinn snýr ekki að venjulegri listgagnrýni heldur ritdeilu tveggja aðila sem birtist opinberlega. Ásmundur Ásmundsson höfðaði mál á hendur Kristni E. Hrafnssyni vegna ummæla Kristnis í blaðagrein. Þeir eru báðir myndlistarmenn en Ásmundur tók það mjög nærri sér þegar Kristinn skrifaði orðrétt:  „Ofan á þetta er hann kunnastur fyrir að eyðileggja listaverk annarra listamanna“ og var þetta setningin sem Ásmundur krafðist að dæmd yrði ómerk. Hann gerði líka kröfu um að Kristni yrði gerð refsing og hann dæmdur til greiðslu miskabóta og kostnaðar við birtingu dómsniðurstöðu. Þessi setning vísar til þess að Ásmundur hafði, einhverju áður en þessi dómur gengur, sýnt verk sín á hinni umdeildu listasýningu Koddu í Nýlistasafninu og Alliance-húsinu 16. apríl–15. maí 2011. Þar sýndi hann meðal annars verkið „Fallegasta bók í heimi“ sem var unnið úr verki listamannsins Eggerts Péturssonar, Flora Islandica. Vakti sýningin mikla athygli og Kristinn ásamt fleirum voru þeirrar skoðunar að Ásmundur hefði eyðilagt verk Eggerts. Eggert sagði sjálfur að níðingsverk hefði verið unnið á bók sinni og var hún tekin af sýningunni enda talið nokkuð ljóst að sæmdarréttur Eggerts hefði verið brotinn. Þetta hefði kannski ekki orðið svona stórt mál ef ekki væri fyrir það að Flora Islandica var aðeins gefin út í 500 eintökum! Verulega var vandað til útgáfunnar og hvert eintak, áritað af listamanninum, kostaði 95.000 kr. hjá bókaútgáfunni Crymogeu.

Niðurstaða dómsins

Til að flækja ekki málin verður hér einungis fjallað um þá niðurstöðu dómsins sem skiptir máli fyrir tjáningarfrelsið. Í héraðsdómnum segir: „Kjarni þessa máls snýst um það hvort stefndi hafi að lögum rétt til að tjá sig með þeim hætti sem hann gerði með umdeildum ummælum í grein í Morgunblaðinu frá 8. maí sl. Vegast þar á annars vegar sjónarmið um tjáningarfrelsi stefnda og hins vegar réttur stefnanda til æruverndar, en hvoru tveggja nýtur verndar samkvæmt ákvæðum stjórnarskrárinnar og mannréttindasáttmála Evrópu.“

Meginreglan um að ekki verði sakfellt fyrir sönn ummæli var til umfjöllunar hjá héraðsdómi. Vegna þeirrar opinberu umræðu sem fram fór þegar sýning Ásmundar var opnuð og allrar þeirrar gagnrýni sem þá var viðhöfð var talið að Kristinn væri ekki einn um sínar skoðanir um eyðileggingu höfundarverks Eggert Péturssonar. Það er ekki sagt með beinum hætti í dómnum að ummælin hafi verið sönn en talið var að Kristinn mætti nota þetta orðalag til að lýsa afstöðu sinni til verksins og láta skoðun sína í ljós með þessum hætti.

Í héraðsdómnum segir:  „Þá yrði að telja að listamenn, sem kysu að sýna verk sín opinberlega og taka þátt í opinberri umræðu á sínu fagsviði, yrðu að þola að um þá væri fjallað með opinskárri og gagnrýnni hætti en annars. Opinber umræða um listsköpun og listamenn er hluti af mikilvægri þjóðfélagsumræðu sem á erindi við almenning. Af þeim sökum er mönnum játað rýmra tjáningarfrelsi á þessu sviði.“

Niðurstaða héraðsdóms var staðfest í Hæstarétti og málið er því fordæmisgefandi. Dómurinn staðfestir að listamenn skuli þola að gagnrýni um verk þeirri geti orðið býsna hörð. Með því að gefa út verk, þá sérstaklega verk sem séu líkleg til að vera umdeild, geti þeir komið af stað umræðu í þjóðfélaginu sem kunni að vera óvægin í þeirra garð. Með þessum dómi er það staðfest að listamenn verði að þola að verk þeirra séu dregin fram í sviðsljós opinberra umræðu, hvort sem hún sé jákvæð eða neikvæð.

Stuðst var við hina nýútkomnu bók Fjölmiðlaréttur (2017) eftir Eirík Jónsson og Halldóru Þorsteinsdóttur við notkun á lagalegum heimildum.

Þessi umfjöllun var hluti af verkefnavinnu í námskeiðinu „Loksins, loksins: Vinnustofa í menningarblaðamennsku“ á vorönn 2018.[/cs_text]