Nútímasagnadansinn #Metoo

Þú tókst í minn gula lokk
og vast mitt höfuð í serk.
Heyrðu það, herra kóng Símon,
þú vannst þar níðingsverk.

(Kvæði af herra kóng Símoni)

Í þessari umfjöllun er haldið á vit slóða sagnadansa fyrri alda og #Metoo atburðarsagna kvenna samtímans. Tilgangurinn með þessum greinarskrifum er að leiða saman raddir formæðra vorra og nútímakvenna Íslands, í umfjöllun um frásagnarhætti kvenna um kynbundið ofbeldi. Slík umfjöllun er við hæfi í ljósi þess að mikil umskipti eiga sér nú stað í samtímasögu kvenna fyrir tilverknað  kvenréttindabaráttunnar #Metoo. Andspyrna íslenskra kvenna gegn feðraveldinu tók stökk þegar fylgiskonur málstaðarins #Metoo þustu fram á völlinn. Á þessu augnabliki eykst fjöldi þeirra kvenna enn dag frá degi og vitnar um sögulega samkennd þeirra gagnvart uppsöfnuðu óréttlætinu. Á slíkum örlagatímum samtímans er nauðsynlegt að líta til sögunnar og heyra á raddir kvenna fortíðar. Kvenna er eitt sinn sungu kvæði um kynbundið ofbeldi, kvenna er tóku saman höndum og dönsuðu í hring. Sá liðsöfnuður sögukvenna er til gagns, þegar verið er að leggja hið forna feðraveldi að velli.

Sagnadansar hafa verið rannsakaðir út frá ýmsum sjónarhornum, s.s. Vésteinn Ólason prófessor í bók sinni Sagnadansar (1979), Aðalheiður Guðmundsdóttir prófessor í Sögu árið 2009, Ingibjörg Eyþórsdóttir doktorsnemi hefur flutt fyrirlestra um rannsókn sína á ofbeldi í sagnadönsum, Þorgerður Ása Aðalsteinsdóttir sem fjallaði um tengsl sagnadansa við kvennamenningu í sinni MA ritgerð (2016), Hildur Þórðardóttir í lokaritgerð sinni Sagnadansar í munnlegri hefð (2009), og Helga Kress fjallar um sagnadansa í bókinni Stúlka: Ljóð eftir íslenskar konu (1997).

Eingöngu er stuðst við íslenska sagnadansa og rannsókn Vésteins Ólasonar á þeim í þessari samanburðarathugun minni á sagnadönsum og #Metoo atburðarsögum. #Metoo atburðarsögur samtímans eru sóttar í opinberar yfirlýsingar íslenskra samtímakvenna um kynbundið ofbeldi. Til umfjöllunar er samhljómur kvenna sem fjalla um kynbundið ofbeldi í sögunni; samhljómur hinna hljóðlausu í sögunni. Takmark þessarar umfjöllunar er að gera lítillega grein fyrir þessum samhljómi kvenna þ.e.a.s. gera grein fyrir sameinkennum sagnadansa og #Metoo atburðarsagna. Hér eru á ferðinni kvennabókmenntir sem einkennast af hnitmiðuðum frásögnum af kynbundnu ofbeldi og sjónarmiðum kvenna.  Hér er um að ræða kvennahrynjanda í bókmenntasögunni.

Upphafið: „Nú mega hofmenn læra“

#Metoo byltingin ferðaðist yfir lönd og yfir höf fyrir tilstilli byltingasinna í Bandaríkjunum. Upphaf þeirrar ferðar kvenréttlætisins voru konur sem örkuðu fram á stærsta völl lýðræðisins, veraldarvefinn, og sögðu þögninni hátt og skýrt stríð á hendur með fulltingi ritmálsins. Byltingin barst síðan til stranda íslensku fiskveiðiþjóðarinnar með atburðarsögum erlendra kvenna, og hérlend bylting varð veruleiki: #Metoo bylting íslenskra kvenna. Formgerð byltingarinnar eru atburðarsögur íslenskra kvenna:

Ég var að leika í sýningu og varð hrifin af ljósamanninum. Við byrjuðum að hittast og ég vildi fara rólega og bíða með kynlíf þangað til við þekktumst betur. Kvöld eitt missti hann þolinmæðina og nauðgaði mér.

(#Metoo)

Sagnadansar eiga líkt og #Metoo atburðarsögurnar rætur að rekja yfir  Atlantsálana, að öllum líkindum til miðaldasamfélagsins í Frakklandi. Hér er um að ræða danskvæði sem konur áttu stóran hlut í að mynda og viðhalda. Kvæði er kveðin voru í dansi; „einkum á blómaskeiði sínu fyrir lok miðalda, en líka á kvöldvökum og við önnur tækifæri sem buðust til að skemmta fólki með kveðskap“ (Vésteinn 1979:83). Hér er á ferðinni sú bókmenntagrein miðalda þar sem konur höfðu hvað mest áhrif. Í þessari umfjöllun er fjallað um sagnadansa sem kallast nauðgungarkvæði er tilheyra kvæðaflokknum „nauðug ást“.

Reif hann hennar stakkinn,
reif hann hennar serk
áður hann gat framið
það syndsamlega verk.                                                    

(Kvæði af Margrétu og Eilíf)

Sagnakonur kynbundins ofbeldis: #Höfumhátt#Metoo

Styrkur sagnadansa og #Metoo atburðarsagna á rót að rekja til hópa fólks. Hópar fólks á miðöldum komu boðskap sínum á framfæri í sagnadönsum og hópar íslenskra samtímakvenna koma atburðarsögum sínum á framfæri fyrir tilstilli  #Metoo byltingarinnar á veraldarvefnum. Fyrr á tímum hverfðist frásögnin um hástéttina en atburðarsögur íslenskra nútímakvenna hverfast um örlög þeirra innan starfstétta. Frásagnarmátinn byggir á heimildum á einstaklingsgrunni. Frásagnir einstaklinga um kynbundið ofbeldi sem fólk fylkir sér saman um, og að endingu verður til hópur málflytjenda. Hópurinn skapar einstaklingnum færi á að tjá sig með öryggi, myndar einskonar brynju mannfjöldans. Hópurinn ávarpar samfélagið beint; undir formerkjum sagnakvenna kynbundis ofbeldis.

Í tilfelli sagnadansa er um að ræða kveðskapartegund sem er samin af munni fram og varðveitt í minni manna. Einkenni sagnadansa er að höfundarnir eru með öllu óþekktir og sama á gjarnan við um höfunda #Metoo atburðarsagna. Sögupersónur #Metoo atburðarsagnanna eru yfirleitt óþekktar öfugt við það sem reyndin er í sagnadönsunum. Hins vegar vill svo til að kvenpersónurnar sem sagnadansarnir fjalla um bera gjarnan sömu nöfn s.s. Ingigerður eða Signý og eru því í reynd samheiti þeirra kvenna sem orðið höfðu fyrir kynbundnu ofbeldi. Þessi yfirfærða nafnleynd kvenna í sagnadönsum miðalda er því sambærileg við eiginlega nafnleynd kvenna samtímans. Í sagnadönsum voru kynferðisglæpamennirnir nafngreindir en það er almennt ekki reyndin í #Metoo atburðarsögum samtímans. Höfundareinkenni beggja hefða má rekja til kynferðis höfundanna, en sögurnar eru einatt sagðar frá sjónarmiðum kvenna:

Athyglisvert er þó hve konur gegna mikilvægum hlutverkum í atburðarás margra sagnadansa. Þar kemur gjarnan fram skýr samúð með þeim konum sem grátt eru leiknar af körlum og lætur nærri að þeirra sjónarhorni til atburðanna sé fylgt. Vel er hugsanlegt að tengja þetta við það að konur hafi haft sérstakar mætur á þessum kvæðum og átt mikinn þátt í sköpun þeirra og varðveislu (Vésteinn 1979:82).

Á tímum sagnadansanna voru illmenni/kynferðisglæpamenn sögunnar í hlutverki riddara og kónga er stikuðu um kastala og skóga. Nú er öldin önnur, ofbeldisverkin eru reyndar hin sömu en vettvangur glæpanna annar. Nú birtast kynferðisglæpamennirnir sem samstarfsmenn; yfirmenn; ættmenni og vinir. Birtast á söguvettvangi #Metoo byltingarinnar:

Ég fór í heimsókn á leikskólann þar sem ég vann, með litla nýfædda strákinn minn. Þar unnu tveir ungir strákar með mér. Annar þeirra hafði talað opinskátt um hversu kynæsandi ég væri þegar ég var ólétt. En þarna á kaffistofunni var það fyrsta sem ég fékk að heyra að ég væri með flott brjóst. Þeir hefðu sko fengið að sjá það á mynd og bentu mér á vegginn þar sem við blasti útprentuð mynd af mér með splunkunýja strákinn minn í fanginu og það sást í brjóstið mitt. Móðir mín sem þekkir leikskólastýruna hafði sent henni myndina, stolt af afkomendum sínum. Ég var ekki svekkt yfir þvÍ að myndin hengi þarna þó það hefði verið óþarfi en að þessir strákkjánar sem voru að vinna á „kvennavinnustað“ skyldu horfa á hana í kynferðislegum tilgangi fannst mér vont.

(#Metoo)

Stíll: „Svanurinn syngur víða“

Signý tók í beltið
en Ingigerður í hár:
„Nú skal hefna níðingsverks
þú veittir fyrr í ár“.

(Ebbadætra kvæði)

mér varð svo illa við að ég snéri mér við og gaf honum á kjaftinn með flötum lófa..hrökklaðist inn í eldhús og fyrsta freyjan mín opnaði inn í flugstj.klefa og hálf henti mér þar inn..

(#Metoo)

Framsetning sagnadansa og #Metoo atburðarsagna er grundvöllur útbreiðslu þeirra. Förinni þar ræður formúlustíll frásagnarhefða kvenna sem miðla reynslu sinni af kynbundnu ofbeldi. Við samanburðarathugun á formúlum sagnadansa og #Metoo atburðarsagna kemur í ljós að þar gilda samskonar byggingarreglur. Fyrst ber að geta þess að atburðarrás sagnanna einkennast í báðum tilfellum af lýsingum á einstökum atburðum. Hér segir Vésteinn Ólason frá einkennum sagnadansa: „Sagan er að jafnaði frekar stutt og er megináhersla lögð á eitt tilfinningaþrungið atvik eða aðstæður, aðdraganda þess og afleiðingar“ (Vésteinn 1979:11). Eftir #Metoo atburðarsögunum að dæma er óhætt að fullyrða að megineinkenni #Metoo frásagna kvenna séu líka; „eitt tilfinningaþrungið atvik eða aðstæður, aðdragandi þess og afleiðingar“, svo ég vitni aftur í orð Vésteins. Enda er notast við orðið atburðarsögur í þessari umfjöllun. Sagnadansar/nauðungarkvæði og #Metoo atburðarsögur byggja iðulega á lýsingum á kynferðisofbeldi, hverfast um áhrifarík augnablik ofbeldis í sögu kvenna: Ég sat þarna klemmd á milli mannanna, enginn kom mér til varnar, ég fór“ (#Metoo).

Annað einkenni þessara kvenlægu frásagnarhátta er frjálsræði í framsetningu og stíl. Sagnadansar og #Metoo atburðarsögur eru einskonar abstraktmálverk bókmenntannna, brjóta gegn viðtekinni rithefð hvers tíma. Frjálsræði í framsetningu sagnadansa birtist í rími, hrynjanda og; „Frelsi þeirra undan lögmálum stuðla og höfuðstafa“ (Vésteinn 1979:34). Frjálsræði í framsetningu #Metoo atburðarsagna gætir í knöppum stíl höfunda sem svipar til talmáls. Því til rökstuðnings má nefna tíðar enskuslettur höfunda; „Ungar, fertílar konur eru vonlaus vinnukraftur, þetta er alltaf fæðandi börn. Það þarf nú bara að þvinga lykkjuna upp á ykkur ungu konurnar á klíníkinni“. Tökuorð sem laga sig ei að beygingarkerfi íslensku eru líka mjög algeng í sagnadönsum samkvæmt Vésteini Ólasyni. Næst ber að geta áhrifamikilla stikkorða í #Metoo atburðasögunum er lýsa tilfinningum höfundarins gagnvart atburðinum: „Ohh. Fæ enn hroll við að rifja þetta kvöld upp“ / „hann gekk á eftir mér…ógeð!!!“. Þessar sögur um kynferðisofbeldi gegn konum endurspegla nútímamálvenjur hvers tíma; heimildir um tungutak brotaþola kynbundins ofbeldis:

Þú lést þína sveina
halda fótum mín
meðan þú, herra kóng Símon,
framdir vilja þín.

(Kvæði af herra kóng Símoni)

…. ýmsir karlmenn meika mig ekki og eru sífellt að reyna að skrúfa mig niður.. .. nokkrir ganga lengra, niðrandi komment og niðurrif, örfáir en fleiri en tveir, káf og tilraunir til að komast lengra….

(#Metoo)

Annað sameinkenni sagnadansa og #Metoo atburðarsagna eru samtölin sem þar er vitnað í, en umhverfi sögunnar fær lítinn sem engan sess. Afl samtalsfrásagnarinnar er oft mikið, ekki síst þegar eiginlegt samtal brotaþola og ofbeldismanns er söguframvindan. Hér fyrir neðan eru sýnisdæmi um slík samtöl í sagnadönsum annars vegar og í #Metoo atburðarsögum hins vegar:

„Hvort viljið þið heldur láta ykkar líf
eða vera mitt eigið víf?“

Svaraði Katrín ljósa:
„Vant er um að kjósa“.

Svaraði sú hin yngri:
„Hvor mun þrautin þyngri?“

„Fyrr viljum við láta okkar líf
en að vera þitt eigið víf“.

(Kvæði af vallara systrabana)

Flugstjórinn, sem í þetta skipti var farþegi, hvæsir á mig: Afhverju!? Afhverju þurfið þið stelpurnar alltaf að skella hurðinni!? Ha!?”. Þetta kom skiljanlega mjög flatt upp á mig og ég byrja að útskýra eitthvað sem ég taldi liggja í augum uppi þegar hann grípur fram í fyrir mér: “Ég meina, hvernig þætti þér að ég slái þig? Ha? Finnst þér kannski gott að vera slegin?!!Finnst þér það gott?!!”

(#Metoo)

Samtöl í sagnadönsum og atburðarsögum samtímakvenna miðla sjónarmiðum kvenkyns brotaþola og oft á tíðum sjónarmiðum ofbeldismannsins, í beinni eða óbeinni ræðu:

„Ungir voru Ívars synir,
báru saman ráð:
„Við skulum okkur í hægaloft,
vinna meyjum háð.
Við skulum okkur í hægaloft,
vinna meyjum mein“.

(Ebbadætra kvæði)

Þá horfir hann á mig með fyrirlitningu og segir: Ekki datt mér í hug að þú værir SVONA kvenmaður!

(#Metoo)

Samtalsformið gerir konum sem hafa orðið fyrir kynferðisofbeldi kleift að birta sjónarmið ofbeldismannanna. Þetta má sjá í hluta meðfylgjandi atburðarsagna þar sem annarlegar athugasemdir ofbeldismanna vitna um brenglaða sýn þeirra. Í hérlendum atburðarsögum og sagnadönsum fyrri alda takast sjónarmið á, gjarnan í samtölum, frásögnum sem rata sjaldan í íslenskar sögubækur. Við lestur sagnadansa og #Metoo atburðarsagna verður að hafa hugfast að sjónarmið ofbeldismannsins eru ekki minna lýsandi fyrir samfélagsástandið hverju sinni en sjónarmið kvennanna: „Þetta er auðvitað karlavandamál og nú eiga karlar að láta til sín taka á ótal vegu. Það versta væri ef þeir fara í einhvers konar vörn eða fórnarlambshlutverk“ sagði Guðrún Jónsdóttir talskona Stígamóta í sambandi við #Metoo byltinguna. Það virðist hins vegar vera lenskan þegar kona stígur fram, að þá stígi í kjölfarið fram karl sem telur sig vera fórnarlamb kvenna sem miðla reynslusögum af kynferðisofbeldi. Í reynd væri sérlega áhugavert að greina formúlustíl slíkra frásagna manna, í því skyni að fræðast meira um þá augljósu þöggunartilburði feðraveldisins. En hér er ekki rúm fyrir þá umfjöllun. Fer því ekki frekari sögum af frásagnarhætti karla er upplifa sig sem fórnarlömb kvenna, sem miðla reynslu sinni af kynbundnu ofbeldi.

Hlutverk: „frúrnar tvær í loftinu, / báru ráðin saman“

Á hverjum vígvelli sögunnar er kallað eftir frelsi í einni eða annarri mynd. Á vígvelli jafnréttisbaráttu kvenna er það þráin eftir kvenfrelsi. Þráin eftir frelsi kvenna til jafns við karla sem birtist í frjálsræði í tjáningu kvenna. Slíkt frelsi í tjáningu þeirra kallar eftir falli feðraveldisins og upprætir eina af undirstöðum þess, þöggun kvenna. Styrkur sagnadansa og styrkur #Metoo grundvallast á mætti hópsins og framsetningu frásagna kvenna. Hvoru tveggja tryggir að reynslusögur kvenna sem hafa verið beittar kynferðisofbeldi berast áfram með iðuköstum frelsishugsjóna kvenna, uns brestur karlheimur. Hér eru á ferðinni frásagnarform er gefa „raddrými“ fyrir tilfinningar kvenna, hvort sem um er að ræða sorg eður reiði. Tilfinningar sem konum hefur ætíð verið meinað að tjá í sögu fortíðarinnar og í samtímanum.  Tilfinningar sem berast ekki einungis um alla afkima veraldarvefsins, vegna þess að munnlega hefðin skilar þeim jafnframt sem fyrr munn af munni og mann frá manni. Tilfinningar sem ómuðu forðum í orðum og danssporum sagnadansanna:

Sagnadansar fjalla um tilfinningar, sem í daglegu lífi áttu fáar leiðir til útrásar, tengja þær athöfnum og afleiðingum athafna, gera þær að hreyfiafli söguferlis. Með þessu gafst auðvitað staðfesting á tilvist og mikilvægi þessara tilfinninga. Með nokkrum hætti má segja að þeim hafi verið gefin merking með því að sýna dæmi um möguleika sem í þeim fólust (Vésteinn 1979:85).

Sagnadansar og #Metoo atburðarsögur gera öllum konum sem lesa og/eða kveða slíkar frásagnir, ennfremur kleift að öðlast ákveðna friðþægingu. Réttlæti sem felst í því að sagan er sögð, en í því felst ákveðin hefnd gagnvart ofbeldismönnunum, oftast sú eina sem í boði er. Eitt grunnstef sagnadansa fyrri alda er einmitt hefnd kvennanna sem brotið var á, í samfélagi sem gaf brotaþolum kynferðisofbeldis ekkert færi á réttlæti, líkt og reyndin er oftast nær enn í dag:

Auðvitað eru kvenhetjur stundum eingöngu þolendur, eins og algengast er í ævintýrum og mörgum greinum fornsagna, en margar þeirra taka virkan þátt í atburðarás. Þær hefna fyrir nauðgun með hörku og grimmd, þótt það kosti þær oftast að springa af harmi eða ganga í klaustur. Þær sýna dirfsku og hyggindi… Einnig eiga þær til bragðvísi og fórnarlund (Vésteinn 1979:68).

Atburðarsögur samtímans gefa ekki einungis færi að tjá sig um kynferðisglæpi, því þær skila bæði konum og körlum tilfinningu sem kallar á andspyrnu við feðraveldið.

Nú er komið að því að hverfa frá því hvert sé gildi orða og lögmála sagnadansa og #Metoo atburðarsagna. Nú er mál að hverfa að dansgólfinu sjálfu sem staðið hefur autt um aldir. Allt frá því að dansleikir íslenskra sagna lögðust niður á ofanverðri 18. öld vegna afskipta lútherskra biskupa. Á því dansgólfi dansa konur og karlar hringdans við nauðungarkvæði. Orðin glymja hátt, konur þramma og karlar snúa sér í hring, eftir hring. Á því gólfi hefja konurnar upp raddir sínar í hlutverki kvæðakvenna og segja sögur af örlagaríkum atburðum í lífi kvenpersónanna. Dansinn var hafinn, en hann varði alltof stutt í kvennasögunni. Þruskið í gólffjölunum hljóðnaði, og raddir kvennanna með. Slíkt var markmið kirkjunnar og hennar embættismanna.

Nú í tilefni af siðbótarafmæli Lúthers er markaði upphaf endaloka íslenskra sagnadansa og tilheyrandi dansleikja, þá stofna ég að nýju til dansleiks á grunni íslenskra #Metoo atburðarsagna. Sá hringdans vorrar þjóðar fer fram á hálu gólfi réttarkerfisins og þar gildir að landsmenn hreyfi sig í takti við #Metoo. Þar hljóma sagnadansar fortíðarinnar, og Reykjavíkurdætur rappa nútímasagnadansinn #Metoo uns ljósin verða kveikt. Þjóðin dansar í hring, og konurnar leiða dansinn. Þramm, þramm, klapp, klapp og konur öðlast frelsi. Við dönsum á gólfi réttarkerfisins uns réttlætið nær fram til kvenna. Þramm, þramm, klapp, klapp. Við dönsum við orðin ein.

(Ritað í lok árs 2017)

Heimildir:

Tilvitnanir í #Metoo atburðarsögur byggja á birtingu þeirra sagna (endurbirtingu) í Fréttablaðinu og DV. Aukinheldur viðtal sem tekið var við Guðrúnu Jónsdóttur talskonu Stígamóta sem birt var í Fréttablaðinu.

Vésteinn Ólason. Sagnadansar (Rannsóknastofnun í bókmenntafræði og Menningarsjóður, 1979).

Myndir:

Samsettar myndir greinarinnar byggja á teikningum Guðbrandar Ásmundssonar og klippimyndum Dalrúnar J. Eygerðardóttur.

[fblike]