Sóley sólufegri

Sóleyjarkvæði Jóhannesar úr Kötlum kom fyrst út á bók 1952. Sama ár og ég fæddist. Líklega hefur meðgöngutíminn þó verið nokkuð lengri eða rúmt ár. Kvæðið var ort inn í kviku íslenskra stjórnmála á þessum tíma. Bakgrunnurinn er innganga Íslands í NATO 1949, herstöðvarsamningurinn og og koma ameríska  herliðsins 1951. Kvæðið var því liður í menningarlegu og pólitísku andófi íslenkra skálda og fjölmargra annarra sem staðið hafði mikinn hluta fimmta áratugarins og Jóhannes hafði vissulega tekið þátt í fyrir daga kvæðisins um Sóleyju sólufegri.

Rúmum áratug síðar setti Pétur Pálsson (1931–1979) saman tónlist við kvæðið. Var það frumflutt í þeim búningi á Menningarviku Samtaka hernámsandstæðinga vorið 1965. Varð Sóleyjarkvæði í kjölfarið eitt helsta helgikvæði fólks á vinstra væng stjórnmálanna og hélt þeirri stöðu lengi. Var það flutt við ýmis tækifæri og kom nokkrum sinnum út á plötum og diskum síðast 2001.

Langlífi Sóleyjarkvæðis má skýra með mörgu. Kvæðið sjálft er stórkostlegur vefur saman settur af vísunum og hugmyndatengslum til bókmennta þjóðarinnar langt aftur í aldir en segir líka ágenga táknsögu samtímaatburða. Tónlist Pérturs felur vel að kvæðinu og felur í sér eins og það vísanir í alþýðlegan tónlistararf okkar. Hvort tveggja, lög og ljóð, áttu greinilega  erindi til margra þegar þau komu fyrst fram og Sóleyjarkvæði ratar enn til sinna.

Í upphafi kvæðisins er brugðið upp sólroðinni mynd af sóleyjunni Íslandi:

Sóley sólufegri
situr við hafið á kóralskóm,
leikur við linda
lykill frá Róm,
augun blá eins og stjörnur,
varirnar rauðar sem blóm.

Djúpsæir dularfullir
dagarnir hennar líða,
tíbrá varpar titrandi bliki
á silkið síða
og eitt er víst:
að óskirnar fljúga víða.

                          (Bls. 183)

Undir niðri er þó margt á seyði og flest ískyggilegt:

Myrkur er yfir útskögum
— hvað er að:
vera liggur í snjónum
vafin innan í blað
— er þetta kannski jesúbarnið
eða hvað?

                         (Bls. 196)

Á kosningahausti má líka tilfæra þetta.

Enn er þytur í lofti
enginn fuglinn þó syngi,
súr eru berin
á þrældóms lúsalyngi,
hrafninn flýgur um aftaninn,
hann á að mæta á þingi.

                          (Bls. 187)

Það er ánægjulegt að nú hefur saga og túlkun Sóleyjarkvæðis komið út á bók (Sóley sólufegri. Um Sóleyjakvæði Jóhannesar úr Kötlum og tónstef Péturs Pálssonar. Ritstj. Silja Aðalsteinsdóttir, Reykjavík: Mál og menning, 2017). Þar er fjallað um bakgrunn og tilurð bæði kvæðisins og tónlistarinnar sem og opinberum flutningu þess og útgáfum í ein fjörutíu ár. Árni Björnsson þjóðháttafræðingur segir sögu kvæðisins. Frásagan er lifandi  þar sem hún er m.a. byggð á viðtölum við ýmsa af þátttakendunum í vakningunni sem varð í kringum kvæðið og lifir enn að minnsta kosti í glæðum. Árni rekur líka þræði kvæðisins og varpar ljósi á marga torskilda staði. Þórður Helgason bókmenntafræðingur og skáld fjallar um mál og stíl ljóðsins. Gunnar Guttormsson er einn þeirra sem fylgt hafa kvæðinu í þeirri mynd sem Pétur Pálsson gaf því frá upphafi. Hann segir frá framlagi Péturs og flutningi kvæðisins á ýmsum tímum og rekur útgáfusöguna og þá einkum tónlistarinnar. Loks er texti kvæðisins líka birtur. Þá fylgir bókinni hljómdiskur með upprunalegum flutningi kvæðisins og hefur sú upptaka ekki verið aðgengileg áður.

Ekki var seinna vænna að safna saman efni um eitt áhrifamesta baráttukvæði fyrir frelsi Íslands eftir lýðveldisstofnun. Vonandi lifir vésögn og boðskapur Sóleyjarkvæðis með okkur inn í framtíðina og veitir okkur innblástur þegar sverfur að:

Hermdu mér Þjóðunn Þjóðansdóttir,
vísust af völum:
ætlarðu að lifa alla tíð
ambátt í feigðarsölum
á blóðkrónum einum
og betlidölum?

Er ekki nær að ganga
í ósýnilegan rann,
bera fagnandi þann
sem brúðurin heitast ann
út í vorið á veginum
og vekja hann?

                      (Bls. 200)