Erum við á flótta undan alls konar ósvöruðum spurningum um ábyrgð Íslendinga gagnvart því að fólk sé yfirleitt að hætta lífi sínu á lekum og yfirfullum björgunarbátum á Miðjarðarhafinu?
Eitt af þessu er örlát stefna í innflytjendamálum, sem er aðeins eitt af mörgum dæmum um flokk af stefnum sem eru á rangri braut með því að leiða til harmsögu almenninganna (Hardin 1968). Þessar sjálfsmorðsstefnur sýnast aðlaðandi vegna þess að þær falla að því sem við álítum í hugsunarleysi vera hugsjónir „góða fólksins.“[1]
Þessi tilvitnun kemur ekki úr nýlegu íslensku bloggi eða vefpistli heldur er hún rúmlega fjörutíu ára gömul og frá Bandaríkjunum. Hún er úr greininni „Living on a Lifeboat“ eða „Líf um borð í björgunarbát“, eftir vistfræðinginn Garrett Hardin, sem gengur út á að færa rök gegn því að ríkar þjóðir hjálpi hinum fátækari. Hardin lýsir heiminum þannig að ríkustu þjóðirnar séu eins og björgunarbátar með takmarkaðan sætafjölda en fólkið úr fátæku þjóðunum svamlandi í sjónum í kring, og í bátunum séu allt of fá sæti. Eina leiðin til að forða því að gríðarleg offjölgun mannkyns valdi allsherjarhungursneyð sé því að hver hugsi um eigin hag og gæti sinna eigna. Þótt leiðinlegt sé til þess að hugsa þá verði bara að fórna hinum fátæku því það sé ekki til nóg handa öllum. Greinin er augljóslega skrifuð frá sjónarhóli manns sem tilheyrir ríkri þjóð; „við“ þurfum fyrst og fremst að hugsa um hag „okkar“ og verja fyrir ágangi hinna. Þannig má hugsa sér að ef Hardin hefði tilheyrt fátækri þjóð þá hefði greinin orðið allt öðruvísi, kannski hefði hún snúist um rétt hans til að ryðjast upp í björgunarbátinn og kasta öðrum fyrir borð sem væru þar fyrir.
Okkur er svo annt um að gæta landamæra „okkar“ fyrir „þeim“ að við höfum sett reglur sem gera þeim ókleift að notast við annan ferðamáta en þann að borga vopnuðum mafíósum fúlgur fyrir að stafla sér í ofhlaðna björgunarbáta.Mér varð hugsað til þessara skrifa Hardins út af yfirfullum björgunarbátum sem eru reglulega í fréttum þessa dagana. Í þessum bátum erum „við“ ekki, við þurfum ekki á þeim að halda því við sitjum örugg á þurru landi. Fólkið í bátunum fer yfirleitt ekki í þá vegna þess að það sé fátækt eða svangt, oftast er það að flýja stríð eða ofsóknir. Í umræðum um þau sem eru í bátunum og hvort við eigum að bjóða einhverjum þeirra hingað til Íslands heyrast stundum svipuð sjónarmið og hjá Hardin, að við þurfum fyrst og fremst að líta okkur nær og hugsa um „okkur“. Það er einmitt vegna slíkrar hugsunar sem fólk neyðist til að fá sér far með björgunarbátum sem eru svo fullir að það komast ekki allir á leiðarenda og fólk dettur bókstaflega útbyrðis. Okkur er svo annt um að gæta landamæra „okkar“ fyrir „þeim“ að við höfum sett reglur sem gera þeim ókleift að notast við annan ferðamáta en þann að borga vopnuðum mafíósum fúlgur fyrir að stafla sér í ofhlaðna björgunarbáta. Þetta er afar þægilegt fyrir okkur hér á Íslandi því það siglir auðvitað enginn frá Afríku eða Asíu á slíku farartæki beint til Íslands og fyrir vikið getum við í nafni Dyflinnar sent alla hælisleitendur um hæl til Ítalíu, Grikklands eða Ungverjalands. Eða við gátum það alla vega, eitthvað babb er komið í (björgunar)bátinn núna.
En svo er það spurningin um það hverja við teljum til „okkar“. Það er svo sem alveg skiljanlegt að fólk finni til mestrar ábyrgðar gagnvart eigin fjölskyldu. Þá á ég við það að við áfellumst líklega engan fyrir að gefa sínu eigin barni að borða eða útvega því húsaskjól áður en hann fer að huga að þörfum annarra. En þegar það er víkkað út, hver tilheyrir þá „okkur“ og hver ekki? Fyrr í þessum mánuði vísaði Hæstiréttur frá umsóknum tveggja manna, Martins Omulu og Christians Kwaki Boadi, um hælisvist. Báðir mennirnir eru frá Afríku, Martin frá Nígeríu og Christian frá Ghana. Martin er samkynhneigður og á það á hættu að verða dæmdur til dauða fyrir kynhneigð sína ef hann verður sendur aftur til Nígeríu. Báðir mennirnir hafa verið á Íslandi í nokkur ár, eiga vini á Íslandi, annar er í vinnu. Þetta virðist ekki duga til að tilheyra „okkur“. Ekki getum við afsakað okkur með því að þeir séu það langt í burtu að við vitum ekki af neyð þeirra; þeir eru beint fyrir framan okkur og hafa verið í mörg ár. En reyndar finn ég hvorugan þeirra þegar ég leita í Íslendingabók – ætli það sé mælikvarðinn? Kannski er lykilatriðið að geta rakið ættir sínar til Jóns Arasonar. Í netathugasemdum við fréttir af málum þeirra hafa þeir verið kallaðir „skrítin múltíkúltí-gæludýr“, „drasl“ og „rusl“. Mennirnir sem viðhöfðu þau orð eru víst bátsfélagar „okkar“, alla vega fann ég einhverja þeirra í Íslendingabók.
Ég veit ekki hvernig þeir Christian og Martin komust upphaflega til Evrópu. Kannski sat annar þeirra einhvern tímann í yfirfullum björgunarbát. Raunar eru þeirra mál ekkert sérstaklega frábrugðin málum annarra hælisleitenda hérlendis, sem oft er vísað frá. Það sem ég verð hugsi yfir er þessi hringur sem hefur verið dreginn utan um „okkur“ og sem virðist svona gríðarlega erfitt að fá að komast inn í. Hvers vegna ætti samkennd að vera bundin við þjóðerni? Stundum er að vísu talað um „frændur okkar“ Dani eða Norðmenn. Það þýðir þá kannski að Dani á flótta undan dauðadómi fengi náðarsamlegast hæli hér á landi og slyppi jafnvel líka við að vera kallaður rusl.
Þau okkar sem þrýsta á að Íslendingar sjái sóma sinn í að bjóða flóttamenn velkomna til landsins, hvort sem um er að ræða fólk sem nú streymir yfir Miðjarðarhafið í björgunarbátum, er í flóttamannabúðum án þess að hafa lagt upp í þá hættuför eða fólk sem nú þegar er komið til landsins, erum stundum uppnefnd „góða fólkið“. Eins og sjá má var sambærilegt hugtak til í Bandaríkjunum fyrir fjórum áratugum. Hugmyndin er sú að um sé að ræða tóma sýndarmennsku, allt snúist þetta um að segja réttu hlutina til að sýnast vera góð manneskja en auðvitað sé viðkomandi, rétt eins og allir aðrir, óhjákvæmilega bara knúinn áfram af eiginhagsmunapoti og hégómagirnd. Þetta má raunar túlka á tvo vegu. Annars vegar þannig að hjá „góða fólkinu“ fylgi hugur ekki máli, það sé bara að hafa eftir einhverja frasa sem hljómi vel en lýsi ekki raunverulegum skoðunum þess. Þetta þarf þó ekki að vera það sem er átt við. Hin túlkunin er að hið svokallaða „góða fólk“ noti tilteknar skoðanir til að upphefja sig, þegar í raun þurfi eitthvað meira en fallegar skoðanir til að vera góð manneskja. Með öðrum orðum þurfi að láta verkin tala. Hardin talar á þessum nótum í grein sinni um möguleikann á að einhverjir um borð í björgunarbátnum fari að segjast finna til sektarkenndar yfir því að sitja um borð meðan aðrir drukkni í sjónum. Hann talar heldur hæðnislega um þá, kallar þá sektarfíkla og segir að þeir geti þá bara gefið eftir sæti sitt og stokkið út í.
Ásökunin sem felst í uppnefninu „góða fólkið“ er gagngert notuð til að drepa hinu raunverulega umræðuefni á dreif. Þegar notast er við áróðurstækni eins og uppnefni bendir það til þess að verið sé að koma sér hjá umræðu sem annars þætti erfið.Vissulega er það rétt að skoðun jafngildir ekki hegðun og við þekkjum sjálfsagt flest fólk sem virðist hafa fallegar og góðar skoðanir í orði en hegðar sér svo eins og verstu bullur þegar á reynir. Að hafa þá skoðun að tiltekin athöfn sé rétt veitir viðkomandi ekki sjálfkrafa heiðurinn af því að hafa framkvæmt athöfnina – þá væru þær nú margar, hetjurnar. Og auðvitað er líka til fólk sem virðist einhvern veginn halda að það að hafa einhverjar tilteknar skoðanir sé það sem helst gildir og fer að metast um að vera með (að eigin mati) fínustu skoðanirnar. Slíkt þykir öðrum nú yfirleitt til merkis um þroskaleysi. En hinar sífelldu ásakanir um óheilindi af þessu tagi í hvert sinn sem einhver viðrar tiltekna gerð af skoðun eru áróðurstaktík sem beitt er til þöggunar. Það er engin ástæða til að ætla að hver sá sem setur fram skoðun sem er eitthvað annað en sjálfselsk sé að reyna að upphefja sjálfan sig og eigna sér heiður af góðverkum eða stilla sér upp sem eitthvað sérstaklega „góðu fólki“. Ásökunin sem felst í uppnefninu „góða fólkið“ er gagngert notuð til að drepa hinu raunverulega umræðuefni á dreif.
Þegar notast er við áróðurstækni eins og uppnefni bendir það til þess að verið sé að koma sér hjá umræðu sem annars þætti erfið. Því að þrátt fyrir að skoðanir sem slíkar vinni ekki verkin þá eru þær auðvitað stefnumótandi og það hvaða skoðanir við höfum segir á endanum eitthvað um það hvaða lífi við viljum lifa, hvernig við viljum hafa heiminn og hvernig tengsl við viljum mynda við annað fólk. Ef útgangspunkturinn er: „Látum okkur bara annt um „okkur“ sem erum hvít og íslensk og hleypum engum öðrum að“ og lokað er á umræðu með því að notast við uppnefni þá er það flótti undan því að takast á við umræðu um öll þessi atriði. Það er líka flótti undan því að svara því hvort það sé siðferðilega ábyrg afstaða að setja alltaf sjálfan sig, og síðan þjóð sína, hvað svo sem það merkir, í fyrsta sæti og virða ekki allar manneskjur jafnt. Og það er flótti undan alls konar ósvöruðum spurningum um ábyrgð Íslendinga gagnvart því að fólk sé yfirleitt að hætta lífi sínu á lekum og yfirfullum björgunarbátum á Miðjarðarhafinu.
Og þá erum við komin með enn einn flóttamannahópinn, á flótta undan spurningum. Ég veit ekki hvers konar farartæki hentar best til björgunar í þessu tilviki.
[1] „One of these is a generous immigration policy, which is only a particular instance of a class of policies that are in error because they lead to the tragedy of the commons (Hardin 1968). These suicidal policies are attractive because they mesh with what we unthinkingly take to be the ideals of “the best people.”” Garrett Hardin (1974), „Living on a Lifeboat“, BioScience 24 (10), bls. 561-568.[/x_text]
Um höfundinn
Deila