Um höfundinn
Kynferðisleg misnotkun er eitt alvarlegasta brot á réttindum barna til umönnunar og verndar. Varnarleysi barna, í formi þroskaleysis og reynsluleysis, er, eins og flestir gera sér grein fyrir, forsenda hinnar siðferðilegu kröfu að börn skuli vernduð og aðstoðuð með sérstökum hætti en þessi krafa kemur hvað skýrast fram í Barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna.
Pistillinn fjallar um mikilvægi þess að allir þeir sem sinna börnum og vinna með börnum og unglingum í trúarlegu samhengi íhugi hvernig það starf geti styrkt börnin í vitneskju og meðvitund þeirra um að þau eigi sjálf líkama sinn og ráði yfir honum. Það er mikilvægt að spyrja: Hvernig getur kristið barna- og æskulýðsstarf jafnframt verið öflugt forvarnarstarf gegn kynferðislegu ofbeldi? Til að geta svarað því verðum við að þora að skoða á gagnrýninn hátt það starf sem unnið er og spyrja: Er eitthvað sem þarf að endurskoða, er eitthvað í innihaldi starfsins eða framkvæmd sem brýtur niður frekar en byggir upp? Getur það verið að svokölluð kristin gildi eða kristnar dyggðir sem gjarnan eru innrættar börnum geti stutt við varnarleysi þeirra gegn kynferðislegri misnotkun?
Ég ætla að halda því fram að rétturinn til að ráða yfir líkama sínum sé ein mikilvæg forsenda sjálfræðis hverrar persónu og sterk vitund um þennan rétt móti breytni persónunnar sem siðferðisveru. Skortur á vitund um þennan rétt, eykur á varnarleysi barna og gerir þau auðveldlegar að þolendum ofbeldis.
Því má halda fram að langvarandi kynferðisleg misnotkun ræni börn ekki einungis tengslum við tilfinningar sínar og sjálfvitund heldur ræni hún þau einnig hæfileikanum til að þroskast eðlilega og geta lifað og starfað sem siðferðisverur.
Hvað felst í því að lifa sem siðferðisvera? Það er meðal annars það að taka ábyrgð á lífi sínu, láta ekki aðra stjórna því. Ýmsar rannsóknir benda til þess að fullorðnir einstaklingar sem hafa verið fórnarlömb kynferðislegrar misnotkunar nái ekki tökum á lífi sínu þótt það sé að sjálfsögðu ekki einhlítt. Hættan á að “lenda” endurtekið í “vondum” samböndum getur tengst kynferðislegri misnotkun á unga aldri, reynslu sem rændi einstaklingana sjálfsvitund sinni og hæfileikanum til að stjórna og taka ábyrgð á eigin lífi.
Sögulega tengist skortur barna á vitund um rétt til yfirráða yfir eigin líkama hugmyndum um að börn séu eign foreldra sinna, einkum feðra sinna. Foreldrar höfðu fyrrum óskoraðan rétt til að aga börn sín líkamlega með það markmið að leiðarljósi að þannig yrðu þau að góðu og gegnu fólki – til gagns fyrir samfélagið. Þannig hefur strangur agi og hóflegt líkamlegt ofbeldi í uppeldisskyni til skamms tíma þótt sjálfsagður réttur foreldra.
Skilyrðislaus hlýðni við foreldra og fullorðið fólk, hefur verið hin gullna regla hjá mörgum foreldrum. Næringu við þá reglu má sækja til Biblíunnar, til kristinnar arfleifðar um mikilvægi þess að heiðra föður sinn og móður. Boðorðin 10 má líta á sem dyggðir, settar fram á jákvæðan og neikvæðan hátt. Þú skalt ekki, þú skalt ekki eru hin neikvæðu boð sem eru fyrirferðarmest en fjórða boðorðið er óneitanlega sett fram á jákvæðan hátt. „Heiðra föður þinn og móður þína, eins og Drottinn, Guð þinn hefir boðið þér, svo þú verðir langlífur og svo að þér vegni vel í því landi, sem Drottinn, Guð gefur þér“ (5Mós 5.16) Það er jákvæð dyggð að heiðra og hlýða þeim sem fara með vald yfir þér: ef þú gerir það mun þér vel farnast.
Kristin arfleifð hefur haldið þetta boðorð í heiðri – á því held ég að leiki lítill vafi – og samkvæmt svissneska sálfræðingnum Alice Miller hefur sá boðskapur oft og tíðum haft hræðilegar sálrænar afleiðingar fyrir börn. Öldum saman, segir hún, hefur börnum verið innrætt að það sé rangt að setja sig upp á móti foreldrum sínum, kennurum, öfum og ömmum, prestum og öðrum sem fara með vald yfir þeim.
Óvirðing gagnvart börnum fyrirfinnst enn. Börnum er hótað að ef þau hagi sér illa og hlýði ekki, missi þau ást foreldra sinna og umhyggju. Alice Miller gerir greinarmun á því sem börn kunna að verða fyrir af hálfu foreldra sinna og annarra sem hafa þau í umsjá sinni – og hinu ógnvænlega sem þeim er innrætt: að það sé hættulegt tjá tilfinningar reiði, sorgar og ótta því þá eigi þau á hættu að eitthvað hræðilegt gerist. Samkvæmt henni er innrætingin fyrst og fremst skaðleg: að hættulegt sé að tjá tilfinningar sínar. Ekkert sé ógnvænlegra í hugum barna en að missa ást foreldra sinna enda sé það hað síðasta sem þau geri, að klaga og kvarta yfir meðferð þeirra á sér, hvað þá segja frá ofbeldi foreldra sinna.
Þessi skoðun Alice Miller rímar vel við þá þekkingu sem nú er fyrir hendi um kynferðislega misnotkun á börnum. Börn eiga erfitt með að ganga gegn fullorðnum sem brjóta gegn þeim kynferðislega. Þau segja heldur ekki frá heldur byrgja tilfinningar sínar inni. Með þá þekkingu í huga finnst mér mikilvægt að við þorum að leggjast í endurskoðun á gamalgrónum uppeldisáherslum sem leggja mikið upp úr hlýðni barna og beini orðum mínum til kristins barna- og unglingastarfs sem gerði rétt í að íhuga vandlega hvað felst í kröfum um hlýðni barna í núverandi starfi. Í stað hlýðni sem er alltaf dyggð barna og snýr að því hvernig börn koma fram gagnvart fullorðnum þarf að snúa dæminu við og setja þarfir barna í forgrunn – og spyrja: hver er dyggð hinna fullorðnu gagnvart börnum? Þá dyggð vil ég fyrst og fremst kalla virðingu en í henni felst virðing fyrir réttindum barna, umburðarlyndi gagnvart börnum og vilji fullorðinna til að læra af hegðun og tilfinningum barna.
Hér þarf að verða mikill umsnúningur- í stað þess að þarfir fullorðinna fyrir hlýðni sé í forgrunni þarf að setja þarfir barna fyrir skilning. Í umsnúningnum felst að efla siðferðilega vitund barna um rétt sinn til að ráða yfir líkama sínum. Allir þeir sem vinna með börn á vegum kirkjunnar þurfa að fá skýr skilaboð frá ábyrgðarmönnum starfsins að vinna beri að því markmiði að auka varnir barna gegn hugsanlegri misnotkun og ofbeldi. Allt kristið barna og æskulýðsstarf þarf þannig að efla hæfileika barna til að vera við stjórnvölinn í eigin lífi. Verkefni hinna fullorðnu er að kenna börnum að líta á sig sjálf sem fullgildar persónur sem beri skilyrðislaus virðing – fremur en að kenna þeim að hlýða.
Leave a Reply