Ófáar vísindaskáldsögur og kvikmyndir hafa spáð fyrir um eða verið innblástur tækniframfara. Franski rithöfundurinn Jules Verne skrifaði til að mynda í framtíðarskáldsögum sínum á síðari hluta 19. aldar um kafbáta, tunglferjur og fréttaflutning í sjónvarpi sem allt hefur orðið að veruleika. Þá má segja að útópíska skáldsagan Looking Backwards eftir Edward Bellamy frá 1888 hafi spáð fyrir um kreditkort og sjónvarpsþættirnir Star Trek um þrívíddarprentara og samlokusíma, svo dæmi séu tekin.
Færa má rök fyrir því að veruleiki kvikmyndarinnar The Truman Show í leikstjórn Peters Weirs, sem frumsýnd var fyrir tuttugu árum, sé að færast nær okkur. Myndin er vísindaskáldskapur með háðsádeilu en hún fjallar um mann að nafni Truman (Jim Carry) sem lifir í blekkingu. Borgin sem hann býr í er staðsett í kvikmyndaveri, vinir hans og fjölskyldumeðlimir eru leikarar og hann er sjálfur aðalleikarinn í geysivinsælum raunveruleikaþáttum sem eru nefndir eftir honum.
Auglýsingabros
Þar sem Truman þekkir ekki annan veruleika enn þann sem hann lifir og hrærist í tekur hann ekki eftir öllum þeim duldu auglýsingum sem eru í umhverfi hans. Nærtækustu dæmin eru af eiginkonu Trumans sem hvetur hann til að kaupa nýja og betri sláttuvél (frá Elk Rotary!), sýnir honum nýtt eldhúsáhald (sem er þrjár græjur í einni og má setja í uppþvottavél!) og býður honum kakó (með náttúrlegum sætuefnum frá Níkaragva!). Einn daginn áttar Truman sig þó á því að hegðun fólksins í kringum hann er undarleg, að tannkremsbros eiginkonunnar er ekki einlægt. Það rennur upp fyrir honum að hann er í raun fórnarlamb kapítalískar efnishyggju og auglýsingamennsku.
Þessar duldu auglýsingar minna á óbeinu BMW-bílaauglýsingarnar í James Bond-kvikmyndunum og ekki síður þá þróun sem orðið hefur á samfélagsmiðlum. Auglýsingar eru ekki lengur bundnar við útvarp, sjónvarp og fréttamiðla. Þær eru alls staðar: á YouTube, Facebook, Instagram, Snapchat og svo mætti lengi telja. Vefsíður og forrit geta lesið í notendur á Netinu og valið út frá hegðun þeirra hvaða auglýsingar er árangursríkast að sýna þeim. Áreitið er einstaklingsmiðað og allt að því sjálfsagður hluti af daglegu lífi.
Áhrifavaldar á Snapchat
Á síðustu árum hafa vinsældir snjallforritsins Snapchat verið miklar en þar má fylgjast með ótal snöppurum sem sumir hverjir eru atvinnumenn. Snappstjörnurnar svokölluðu, fólkið með mesta fylgið, eru eins og eiginkona Trumans. Þær fá oftar en ekki greitt fyrir að auglýsa ákveðnar vörur og hafa því fengið starfsheitið „áhrifavaldar“. Eins og í The Truman Show hafa auglýsingarnar á Snapchat lengi verið duldar þrátt fyrir að allar auglýsingar eigi að vera settar fram þannig að ekki fari á milli mála að um auglýsingar sé að ræða, samanber íslensk lög númer 57/2005, um eftirlit með viðskiptaháttum og markaðssetningu. Sama gildir í fleiri löndum eins og reglur bresku neytendastofunnar CAP Code bera vitni um. Að undanförnu hefur vitund um að neytendalög nái til Snapchat farið vaxandi og snappstjörnur hafa í meira mæli merkt auglýsingar með #ad.
Ný uppfærsla Snapchat greinir í sundur skilaboð frá vinum og skilaboð frá snappstjörnum með það fyrir augum að sporna gegn fölskum fréttum og gera fólk meðvitaðra um auglýsingatengt efni. Má segja að það sé skref í átt að auknu gagnsæi en margir notendur Snapchat, sér í lagi áhrifavaldar, eru ósáttir við breytinguna og hræddir um að missa fylgjendur. Fyrirsætan Chrissie Teigen hefur til dæmis lýst yfir áhyggjum sínum af því að fylgjendur hennar upplifi sig ekki lengur sem vini hennar. Þá má gera sér í hugarlund að skilgreiningin á orðinu „vinur“ sé að þróast og verða víðtækara en áður.
Velta má fyrir sér hvað liggur að baki þeirri þörf fólks að fylgjast með snappstjörnum. Eins og áhorfendunum í kvikmyndinni The Truman Show gefst notendum Snapchat tækifæri til að fylgjast með öðru fólki lifa lífinu í beinni. Þótt snappstjörnur bjóði fæstar upp á beina útsendingu af nætursvefni sínum, svo vísað sé til sjónvarpsþáttarins um Truman, má fylgjast með þeim sinna öðrum grunnþörfum eins og að borða, hafa sig til og hreyfa sig. Íslenski atvinnusnapparinn Binni Löve hefur einnig deilt sturtuferð með fylgjendum sínum, líkt og kom fram í þriðja þætti Snappara, þáttaraðar eftir Lóu Pind sem sýnd er á Stöð 2.
Skáldskapur eða raunveruleiki?
Kvikmyndapersónan Truman er raunveruleg manneskja en litið er á hann sem skáldaða persónu. Í afþreyingarefni nútímans er þessu öfugt farið. Þótt um skáldaðar persónur sé að ræða upplifa áhorfendur þær gjarnan sem raunverulegar manneskjur. Sjónvarpsþættirnir Skam sem framleiddir voru fyrir NRK, norska ríkissjónvarpið, og notið hafa vinsælda víða um heim hafa ýtt undir þetta hugarfar. Í raun má segja að um nýja tegund raunveruleikasjónvarps sé að ræða þar sem reynt er að afmá mörkin á milli leikara og persóna. Á meðan þættirnir voru sýndir á NRK héldu leikararnir úti Instagram-síðum í nafni persónanna og því var líkt og atburðarás þáttanna gerðist í rauntíma. Til að ýta undir þessa upplifun voru þættirnir sjálfir að miklu leyti í dogmastíl: leikmunir, hljóð og lýsing voru trú sögusviði og kvikmyndatakan var lifandi. Annað sem jók á trúverðugleika Skam-þáttanna var að handritið byggði á sannsögum, það er handritshöfundar þáttanna tóku viðtöl við norsk ungmenni til að fá innsýn í líf þeirra. Því er ekki að furða að persónurnar hafi þótt raunverulegar.
Ein helsta ádeila The Truman Show beinist að þeirri tilhneigingu fólks að lifa lífinu í gegnum aðra en það er einmitt það sem afþreyingarefni nútímans virðist ganga út á. Afþreyingarefnið gerir út á það að við áhorfendur tengjum persónulega við það. Snappstjörnur og sögupersónur þátta eru vinir okkar, jafnvel hluti af fjölskyldunni. Okkur finnst við þekkja þær og vita allt um þær þrátt fyrir að sambandið sé í raun einhliða, líkt og í The Truman Show. Kannski lifum við ekkert síður en Truman í blekkingu. Það sem hann telur að sé sitt raunverulega líf er í rauninni skáldskapur. Og nú má spyrja: Er meintur raunveruleiki okkar ekki að hluta til skáldskapur?
Aðalmynd: John Baker af Unsplash
Þessi umfjöllun var hluti af verkefnavinnu í námskeiðinu „Loksins, loksins: Vinnustofa í menningarblaðamennsku“ á vorönn 2018.
Um höfundinn
[fblike]
Deila