Um höfundinn
Ég sá strikamerki á líkkistum í þættinum Íslandi í dag. Mér þótti það merkilegt en samt ekki svo, því flestir þurfa jú að eignast einhverslags kistu að lokum. Þær má sem sagt kaupa út í búð eða bara af smiðnum sjálfum. Dauðinn er hluti af lífinu, eins og kemur svo vel og tilhlýðilega fram í sýningu Magnúsar Pálssonar og Helgu Hansdóttur, Viðtöl um dauðann, í Listasafni Íslands.
Ég fór í framhaldi af þessu, einu sinni sem oftar þó, að hugsa um þær 200 grafir sem ég hef tekið þátt í að grafa upp úr hinum gleymda kirkjugarði klaustursins sem rekið var á Skriðu í Fljótsdal á fyrri hluta sextándu aldar. Afar skiptar skoðanir eru á uppgrefti mannabeina og rannsóknum á þeim. Í hugum margra jafngildir það því að raska ró látinna. Þarna togast á vísindin og siðfræðin, eins og í svo æði mörgu öðru.
En af hverju má grafa upp grafir í þágu þekkingar og sögu? Þegar það stendur til er sótt um leyfi til Fornleifaverndar ríkisins, rétt eins og þegar bær eða fjós eru grafin upp. Og leyfið er venjulega auðsótt, uppfylli umsækjandi kröfur um menntun og framkvæmd uppgraftarins. Þeir sem hins vegar grafa upp grafir í leyfisleysi eru kallaðir líkræningjar, eins og til dæmis þeir sem stálu líki vinsæls þáttastjórnanda og náins vinar Berlusconis úr gröf hans í Arona á Ítalíu nýverið.
Fleiri en fornleifafræðingar og líkræningjar geta líka raskað ró látinna. Það er til dæmis þegar lík er fært úr einni gröf í aðra. Frægast slíkra dæma er sjálfsagt flutningur beina Jónasar Hallgrímssonar skálds úr gröf hans í Danmörku í nýja gröf á Þingvöllum hér heima á fróni. Var þetta gert í krafti þjóðernis, þó ástæður fyrir líkflutningum af þessu tagi geti verið margskonar. Bein nöfnu minnar frá Sjöundá á Rauðasandi voru flutt þaðan sem þau lágu husluð á Skólavörðuholtinu í rúma öld yfir í Hólavallakirkjugarð. Segja má að flutningurinn hafi verið táknræn fyrirgefning samfélagsins fyrir syndir hennar sem hún drýgði þó sennilega aldrei en hlaut engu að síður dóm fyrir. Svo stendur til að grafa upp bein sem talin eru vera af Monu Lísu og freista þess þannig að sannreyna að þetta hafi verið hún. Loks eru það þeir sem starfa við það að taka nýjar grafir í gömlum kirkjugörðum. Þeir koma sífellt niður á mannabein.
Snýst réttlætingin kannski frekar um lög og reglugerðir? Samkvæmt lögum kirkjunnar ber að skila mannabeinum í næsta kirkjugarð, finnist þau við jarðrask við greftrun (24. gr. Lög um kirkjugarða, greftrun og líkbrennslu 1993, nr. 36). Samkvæmt Þjóðminjalögum skal hins vegar skila öllum jarðfundnum mannabeinum til varðveislu á Þjóðminjasafni eða hlutaðeigandi byggðasafni (9. og 18. gr. Þjóðminjalaga 2001, nr. 107). Þarna skarast lög kirkjunnar og þjóðminjavörslunnar. Það stingur líka svolítið í stúf að samkvæmt lögum kirkjunnar skuli hver maður eiga sína gröf í kristnum reit í 75 ár en síðan má fjarlægja hana. Víða erlendis, t.d. í Þýskalandi og Svíþjóð, fá látnir aðeins að hafa gröf sína í 20-30 ár. Eftir það er hún afhent öðrum, nema að því tilskildu að aðstandendur greiði sérstaklega fyrir að fá að halda gröfinni. Hætti þeir að greiða fyrir hana er hún afhent öðrum.
En hvað með efnið og andann, snýst málið um það? Lengi hefur verið deilt um tilvist sálarinnar og líkamans innan flestra samfélaga, heiðinna jafnt sem kristinna, og þá hvort þetta sé ein og sama heildin eða tvær. Getur viðhorf til dauðans í þessu tilliti verið afar mismunandi, jafnvel innan eins og sama samfélagsins. Núorðið virðist trúin á minninguna sem eftir lifir vera sterkari en trúin á efnið. Það er alla vega svo ef marka má fréttir af fjölgun bálfara hérlendis, líkt og þróunin hefur verið víðast hvar í nágrannalöndum okkar.
Eitt réttlætir samt svo sannarlega ekki annað. Ég er þeirrar skoðunar að vísindin geti réttlætt uppgröft á beinum, svo fremi þeim sé tilhlýðileg virðing sýnd á öllu ferlinu frá upphafi til enda. Allt ber þetta því að sama brunni. Það skiptir nefnilega ekki máli hvort það eru fornleifafræðingar, líkræningjar eða aðrir sem raska grafarró þeirra sem hafa ekki lengur málsvara í lifanda lífi. Þetta snýst um að virða alla þá sem geta ekki borið hönd fyrir höfuð sér, lifandi og dána.
Leave a Reply