Það tók lækninn Mikhaíl Bulgakov (1891-1940) tólf ár að skrifa skáldsöguna Meistarann og Margaritu. Vinnuskilyrði hans hefðu getað verið betri. Þetta voru herfilegustu ár Stalínstímabilsins með tilheyrandi harðstjórn, ofsóknum, uppljóstrunum og falsréttarhöldum. Bulgakov var í ónáð hjá yfirvöldum menningarmála í Moskvu og hin mikla skáldsaga hans kom ekki út í Rússlandi fyrr en meira en tveimur áratugum eftir dauða hans, 1967, og þá í mjög styttri útgáfu. Fyrsta óritskoðaða útgáfan kom út í Rússlandi 1973.
Meistarinn og Margarita var “költ-bók” þegar ég var í Háskóla á níunda áratug síðustu aldar, “allir” höfðu lesið hana og þeim sem ekki höfðu lesið hana fannst að þeir hefðu lesið hana líka – hún var “hin þegar lesna bók” minnar kynslóðar.
Undur og stórmerki
Meistarinn og Margarita er flókin furðusaga, margradda, marglaga, full af táknum og tilvísunum. Þó að mörgum sögum fari þar fram eru tvær sögur ráðandi, önnur fjallar um hinn fræga dóm Pontíusar Pílatusar yfir Jesúa nokkrum Ha-Notsri sem Pílatus veit að er saklaus og vill ekki dæma til dauða en gerir samt af því að Kaífas segir honum það. Glæpur Pílatusar er heigulsháttur, hann er með mígreni, hitinn er kæfandi, hann er í vondri trú en skýtur sér á bak við vilja valdsins.
Sagan af Pílatusi og Jesúa Ha-Notsri kallast á við atburði sem gerast í Moskvuborg löngu síðar þar sem djöfullinn, sem kallar sig Doktor Woland (Sigurður Sigurjónsson), kemur til Moskvu með “fríðu” föruneyti, kettinum Behemot (Oddur Júlíusson), samstarfsmanninum Korovév (Ebba Katrín Finnsdóttir) og blóðsugunni Hellu (María Thelma Smáradóttir). Þar hittir doktorinn skáldið og rithöfundinn Ivan Nikolajevits (Stefán Hallur Stefánsson), skáldanafn Bésdomní, sem er í ástarsambandi við gifta konu, Margaritu (Birgittu Birgisdóttur) en hún kallar hann Meistarann, tilbiður hann og er sannfærð um að skáldsaga hans um Pílatus sé meistaraverk. Meistarinn er hins vegar í ónáð hjá menningarelítunni, hann fær ekki bók sína útgefna, er níddur og brotinn niður í fjölmiðlum, brennir handritið og er sendur á geðveikrahæli.
Það hefur verið haft eftir Dostójevskí að þegar menn hætti að trúa á Guð geti allt gerst.
Moskvubúar trúa ekki á Guð og segja að hann sé ekki til og þar af leiðandi er Djöfulinn ekki heldur til. Það getur doktor Woland ekki látið viðgangast. Í hans leikstjórn eru Moskvubúar ærðir og dregnir á asnaeyrum, boðið er til illmenna og morðingjadansleiks, heilbrigðir lokaðir inni á geðveikrahæli og kátar nornir fljúga yfir borgina.
Tilþrifamikil sýning
Bulgakov var vinsælt leikritaskáld, meðal annars, og leikhússstjóri á tímabili en hann kaus sem sagt form skáldsögunnar/furðusögunnar fyrir Meistarann og Margarítu enda flækjustig bókarinnar umtalsvert eins og að framan segir.
Leikgerð sænska rithöfundarins Niklas Rådström er lögð til grundvallar jólasýningu Þjóðleikhússins í þýðingu leikstjórans, Hilmars Jónssonar. Leikgerðin fylgir skáldsögunni eftir af miklum trúnaði, lykilsamtöl eru tekin beint upp og helstu senum er raðað upp eins og perlum á streng. Ef meiningin er að endursegja söguna er þetta eins vel gert og hægt er, söguþráður verður frekar skýr þó að fjöldi persóna með rússnesk nöfn geti þvælst fyrir áhorfanda. Þetta er sú leið sem farin var og ekkert til sparað í að sýna með tilþrifum furður og fljúgandi fólk. Önnur leið og kannski heppilegri hefði verið að stokka verkið upp, einfalda það og endurskapa með vísun til samtímans.
Þær Eva Signý Berger og Sigríður Sunna Reynisdóttir skiptast á hlutverkum því að Eva Signý hannar hér búningana og Sigríður Sunna sviðsmyndina. Sviðsmynd Sigríðar Sunnu er afar einföld, rómverskur virkisveggur Pílatusar í upphafssenunni snýst og verður (járnbrautar?) brú í Moskvu, íburðarmikil lýsing Halldórs Arnar Óskarssonar er mikilvægur hluti leikmyndar og einkar glæsileg á draugaballinu. Búningar Evu Signýjar endurspegla ritunartíma Meistararns þ.e. fjórða áratug tuttugustu aldar og eru afar hugmyndaríkir.
Þó sýningin sé löng, þrír tímar, er ágætur hraði í henni, flestir leikararnir leika mörg hlutverk og hljóðmynd, sviðshreyfingar og lýsing skapa gott rennsli. Leikgervin eru mikið sjónarspil því að leikarar þurfa að bregða sér í allra kvikinda líki í orðsins fyllstu merkingu. Kötturinn Behemot (Oddur Júlíusson) er stundum sá eini sem talinn er upp af þrenningunni sem fylgir Woland því hann er er klár, grimmur, reiðigjarn og hégómlegur – en hættulegur. Talandi dýr eru fastagestir í barnaleikritum og Oddur fór á stöku stað of nálægt þeim leikstíl í túlkun og raddbreytingu.
Djöfullinn (Sigurður Sigurjónsson) í þessu verki gegnir sérkennilegu hlutverki því takist honum ekki að efla ástina og trúna á hið góða missir hið illa gildi sitt og því gerir hann og hyski hans allt sem þeirra valdi stendur til að styðja samband Meistarans og Margarítu og ástina. Erfitt var að skilja gervi og lögn prófessors Wolands í sýningunni, Sigurður var fremur lágstemmdur og í bakgrunni án þess að nærvera hans og tvöfeldni yrði sá segull sem allt snýst um. Meira fór fyrir áberandi aðstoðarmönnum hans, Korovev (Ebba Katrín Finnsdóttir) vóg salt á milli þess að vera býrókrat og sá grimmdarseggur sem hann er hjá Bulgakov. Gervi blóðsugunnar Hellu var of krúttað til að vera ógnandi.
Skýrasta sögnin í sýningunni var ástarsaga Meistarans og Margarítu. Stefán Hallur fór afar vel með hið tvöfalda hlutverk Meistarans, annars vegar sem hins áhrifamikla farandheimspekings Jesúa Ha-Notsri sem trúir á eigin boðskap og hlutverk, hins vegar þess lánlitla rithöfundar Ívans Nikolajevits/Meistarans sem veit ekki hver hann er og hefur ekkert hlutverk. Atriðið þegar Meistarinn brennir handritið, lífsverk sitt og trúarjátningu, er oft talið hápunktur verksins og það var mjög áhrifamikið. Sömuleiðis bjó Birgitta Birgisdóttir til fjölbreytta og fallega mynd af Margarítu sem eins og Fást selur djöflinum sál sína en öfugt við hann er henni alveg sama um hvað verður um þessa sál, það er miklu skemmtilegra að vera norn en gyðja! Það eina sem mér líkaði stórilla voru skríkjurnar og vá-in í flugi hennar yfir Moskvu. Í bók Bulgakovs er Margaríta ekki “sæt” á þessu flugi, frelsið leysir úr læðingi gífurlega, bælda reiði hennar og hún rústar íbúð gagnrýnandans sem “drap” elskhuga hennar og kveikir þar með í heilu háhýsi – slíkur er krafturinn!
Ég gæti best trúað að Höfuð konunnar, hið dásamlega ljóð Ingibjargar Haraldsdóttur sem þýddi Meistarann á íslensku, sé undir áhrifum af flugi Margaritu.
Að lokum
Það er eðlilegt að spyrja þegar sögulegt stórvirki er valið til sýningar hvers vegna það sé valið og hvernig það hafi elst? Í þessu tilfelli myndi ég segja að Meistarinn og Margaríta hafi bæði elst vel og illa. Hinar trúarlegu pælingar bókarinnar eru enn í gildi og sömuleiðis þær félagslegu og pólitísku. Ýmislegt í bókinni minnir á dystópíu Orwells 1984. Sameiginlegt þeim eru spilling og forréttindi þeirra sem flokkurinn hefur velþóknun á og uppljóstrarasamfélagið þar sem fólk sendir hvert annað í dauðann til að komast yfir húsnæði eða meint hlunnindi. Þetta er ennþá í góðu gildi í einræðisríkjum okkar tíma og við getum svosem líka litið í eigin barm.
Við þurfum ekki lengi að leita að spillingu á Íslandi í dag eins og dæmin sanna og samfélagsmiðlar hafa tekið að sér uppljóstrarahlutverkið. Listalífið er ekkert kærleiksheimili heldur ef út í það er farið. Fáir trúa á Guð og enn færri á Satan.
Það hefði vel mátt ávarpa allt þetta skýrar í þessari sýningu.
Um höfundinn
[fblike]
Deila