1984 byggir á 68 ára gamalli skáldsögu Georg Orwells. Hún býr yfir óhugnanlegri skírskotun til okkar tíma og allra tíma sem láta fasisma freista sín. Hún felur í sér viðvörun um að gleyma ekki mennskunni, fordæma pyntingar, alræði og leyndarhyggju.
Dystópía er framtíðarríki sem er of vont til að geta verið satt. Sagt hefur verið að dystópían sé bókmenntaform tuttugustu og fyrstu aldarinnar. Bókmenntir af þessu tagi hafa flætt fram, bæði fullorðins- og unglingabækur og þetta kann að hafa eitthvað að gera með vaxandi vantrú á framfarahugtakið, einkum á tækninýjungar og vísindadýrkun sem auðvelt er að misnota í fjölmiðla og eftirlitssamfélagi en allt þetta hefur einkennt dystópíur frá upphafi. Dystópíur einkennast dystópíur af býsna mikilli svartsýni því að uppreisn er til einskis og allt er óbreytt í lokin. Þannig er skáldsaga George Orwell, 1984, sem er eins og frumsaga þessarar bókmenntagreinar og bergmálar í afar mörgum síðari verkum allt fram á þennan dag.
Saga verður leikrit
Leikgerð bresku leikstjóranna Roberts Icke og Duncans MacMillan brýtur upp tímaröð bókarinnar og lætur hana vera upprifjun eða hugarflæði Winstons Smith sem tekur sér sögumannsstöðu í lokin og segir okkur hvernig þessu lauk öllu saman. Sagan sem sögð er fer fram og tilbaka í tíma, skilin milli tímasviða verða svolítið óskýr og ruglingsleg á köflum en á móti kemur ný túlkunarvídd; er Winston að ímynda sér allt ferlið í endurlitinu eða hluta af því?
Bergur Þór Ingólfsson leikstjóri hefur fengið Sigríði Sunnu Reynisdóttur í lið með sér í leikmynd og búningum. Leikmyndin er stílfærður turn sem byggist á útvíkkandi pöllum og stigum. Leikhússfélagi minn sagði: „Þetta er eins og grafhýsi Leníns á Rauða torginu.“ Það var allavega pólitísk tenging en leikmyndin var mun flottari en grafhýsið og gerði mikla hreyfingu mögulega á sviðinu, upp og niður leikrýmið. Leikmyndin var hugvitssamlega notuð, rúmi var rennt út úr leikmyndinni og leikmunum pakkað inn í hana hratt og áreynslulaust. Stigarnir tóku hins vegar mikið pláss og pallarnir voru fremur litlir, einkum í hópsenu eins og tveggja mínútna hatrinu.
Miðflötur leikmyndarinnar verður síðar hið skelfilega herbergi nr. 101 í Ástarráðuneytinu þar sem fólk er svift mennsku sinni og ástin drepin. Það var kaldhæðið og snjallt. Verr heppnuð fannst mér nútímatenging verksins þar sem leikendur voru látnir nota farsíma í stað hins tvíátta sjónvarps sem Orwell staðsetur í íbúð allra flokksmanna þar sem afþreyingar- og fræðsluefni er gusað yfir þá og fylgst með þeim um leið. Í stað þessarar alsjár frá 1949 eru farsímarnir komnir en þessi tenging finnst mér óþörf í sýningunni og skapar tímaskekkju. Dagbókin sem fornbókasalinn Charrington selur Winston er til dæmis ólögleg af því að hún er ósamþykkt af flokknum og hann þarf að fela hana fyrir alsjánni i eigin íbúð. Það er fyrsta tak O´Brian á honum og hvernig á farsími að taka við auga alsjárinnar? Sigríður Hagalín Björnsdóttir skrifar mjög góðan pistil í leikskrá um tengsl verksins við eftirlitssamfélag símafyrirtækja og samskiptamiðla og bent er á þau í öllum auglýsingum um sýninguna. Það er nóg.
Ástin gegn alræðinu
Lýsing Björns Bergsteins Guðmundssonar og Inga Bekk leikur stórt hlutverk í sýningunni og skuggar eru notaðir á áhrifaríkan hátt. Hljóðmynd Garðars Borgþórssonar var sparleg en afar ónotaleg á köflum og setti hroll í áhorfendur.
Megináhersla leikgerðar og sýningar er lögð á ástarsögu Winstons (Þorvaldur Davíð Kristjánsson) og fallegu stúlkunnar Júlíu (Þuríður Blær Jóhannesdóttir). Ástir þeirra og gagnrýnin pólitísk hugsun fela í sér uppreisn gegn kerfinu sem slær tilbaka. Þorvaldur Davíð og Þuríður Blær búa til mjög fallegt samband, Þuríður Blær sýnir hvernig ástin breytir Júlíu, frá því að vera hentistefnu-uppreisnarmaður sem hatar kerfið en notar það þó, í glaða og ljúfa manneskju. Þorvaldur Davíð stækkar líka í hlutverkinu þegar hann byrjar að finna vilja sinn og þrár sem manneskja en ekki verkfæri. Þeim mun hroðalegri verða örlög beggja og óhjákvæmileg svik.
Handbendi kerfisins er O´Brian (Valur Freyr Einarsson) sem þykist vera vinur Winstons en svíkur hann, leyfir honum að upplifa hamingjuna og eyðileggur hann á eftir. Hann er fágaður pyntingameistari og böðull sem aftengir sig frá slubbinu sem fylgir ofbeldinu en stígur inn í tómarúmið eftir að sársaukinn hefur svift fórnarlambið öllu vitundarlífi og þykist bera hagsmuni hans fyrir brjósti. Valur Freyr er háll eins og áll í hlutverkinu, heillandi en hættulegur, jafn siðblindur og Júdas og aðrir frægir kollegar hans. Þegar hann sýnir sitt rétta andlit segist hann hafa verið eins og Winston („þeir náðu mér fyrir löngu síðan“) og sjái hann sig í honum getur hann ekki leyft honum að vera manneskja. En hver veit svosem hvernig böðlar hugsa – þeir „vinna bara vinnuna sína.“ Í sýningunum í London kom það fyrir að áhorfendur misstu stjórn á sér og öskruðu á leikarann sem lék O´Brian og varð að kalla til lögreglu í leikhúsið. Það gerðist nú ekki í Borgarleikhúsinu á föstudag.
Þessi þrjú burðarhlutverk voru afar vel unnin og sömuleiðis bjó Jóhann Sigurðsson til áhrifaríkan og andstyggilegan húseigandann Charrington sem svíkur elskendurna á lúalegasta hátt, Hannes Óli Ágústsson og Þórunn Arna Kristjánsdóttir leika foreldra sjö ára stelpu (Erlen Ísabella Einarsdóttir) sem stal senunni hér eins og í Bláa hnettinum. Hún er afburðanemandi í ungliðahreyfingu flokksins, njósnar um foreldrana og kemur þeim báðum í klær hugsanalögreglunnar. Efnilegt barn eins og faðir hennar segir. Haraldur Ari Stefánsson leikur Syme, eina „vin“ Winstons á vinnustað og þöglan aðstoðarmann O´Brian. Þýðinguna sem hefur ekki verið auðveld gerði Eiríkur Örn Norðdahl.
Sjáið sýninguna – lesið bókina
Nokkur orð til viðbótar um þá merkilegu sögu sem liggur til grundvallar sýningunni. Hún er ein af áhrifamesta dystópíum 20. aldarinnar. George Orwell skrifaði hana fárveikur af berklum og dó átta mánuðum eftir útkomu hennar í janúar 1950. Sagan er framtíðarskáldsaga sem á að gerast 1984. Heimurinn skiptist í 3 risaveldi: Eyjaríki (Bretland + Bandaríkin), Evrasia (norðurhluti Evrópu og Asíu) og Austasíu (syðri hluti Asíu og Afríka) – ríkin eiga í stöðugu stríði en bandamenn eru síbreytilegir svo og óvinirnir.
Þjóðfélagið í Eyjaríki þar sem Winston býr skiptist í þrennt: Innri flokk (2%), ytri flokk: flokksstarfsmenn (13%) og öreiga (85%) Öreigarnir lifa í fátækt í sér hverfum, er stjórnað af hörku, vinna mestu skítverkin, í frítímunum fóðrar valdið þá á brennivíni og klámi. Þeim er stjórnað hugmyndalega af skjánum, haldið heimskum og hungruðum og þá þarf engu púðri að eyða í þá.
Winston Smith er sérhæfður starfsmaður sem falsar fortíðina. Breytingar á sögunni gefa flokknum þau rök sem hann þarf hverju sinni til að sýna ágæti sitt og framþróun borgríkisins undir stjórn hans. Ef maður sem Stóri Bróðir hefur heiðrað sem hetju fellur í ónáð þarf að þurrka hann út af myndum, endursemja fréttir og fara yfir öll textatengsl sem segja eitthvað annað en flokkurinn vill nú. Þar tekur Winston til starfa. Sérstök deild er í því að þýða gamlar fréttir yfir á Newspeak eða Nýmál/Nýsprok en uppistaða þess eru einfaldar klisjur og slagorð. Líka þarf að brýna fyrir fólki Tvíhugsun sem kennir því að trúa á tvenns konar sannleika samtímis – og hafa þann sem ósannari reynist þ.e. hagkvæmari stóra bróður. Þetta er mikil vinna og fjöldi manns sinnir henni.
Flokksmenn lúta aga, eru undir stöðugu eftirliti alls staðar og pyntaðir, líflátnir, þurrkaðir út ef þeir brjóta bönnin. Þess vegna njósna allir um og kæra alla til að vera fyrri til. Það getur gefið prik. Fátækt og hungur er líka þeirra hlutskipti. Loks eru þeir alltaf í sjónmáli skjásins sem verður að vera í öllum vistarverum og í gangi allan sólarhringinn. Hann er sjónvarp og eftirlitsmyndavél í senn sem skráir allar hreyfingar íbúans.
Það er engin tilviljun að skáldsagan 1984 varð metsölubók í Bandaríkjunum eftir embættistöku Donald Trump og erindi þess við okkar tíma er vissulega áminning um að líta uppúr skjánum og „hafa hátt“.
Um höfundinn
[fblike]
Deila