Einkalíf Jóns Thoroddsens

Bréf Jóns Thoroddsens
Már Jónsson gaf út
Sögufélagið, Reykjavík, 2016

Burtséð frá því hvort Piltur og stúlka (1850) eftir Jón Thoroddsen sýslumann (1818–1868) var fyrsta íslenska skáldsagan eða ekki markaði útgáfa hennar tímamót í íslenskri bókmenntasögu og eins útgáfa Manns og konu, stærri og metnaðarfylltri sögu, í kjölfarið (1876). Í því ljósi er stundum furðu hljótt um Jón Thoroddsen og skáldsögur hans þegar kemur að fræðilegri umfjöllun um bókmenntir. Þannig man undirritaður varla eftir nokkurri fræðigrein um efnið seinasta aldarfjórðunginn eða svo.

Ýmsar stefnur og straumar í bókmenntum kalla á rækilegri greiningu og endurmat á verkum Jóns Thoroddsens.

Steingrímur Þorsteinsson prófessor gerði Jóni og skáldsögum hans vitaskuld skil í tveggja bindi verki (Jón Thoroddsen og skáldsögur hans) sem kom á prent árið 1943. Vera má að fræðimönnum hafi lengi þótt þessar sjö hundruð síðar nægja en þó að það verk sé í alla staði ágætt kalla ýmsar stefnur og straumar í bókmenntum á rækilegri greiningu og endurmat á verkum Jóns.

Þeim mun meiri fengur er að nýrri útgáfu Más Jónssonar prófessors á bréfum sem tengjast Jóni Thoroddsen sem Sögufélagið gefur út fyrir þessi jól. Alls birtast þar 147 bréf, bæði frá Jóni, til hans og bréfaskipti honum tengd. Sum bréfin eru embættisbréf, önnur persónuleg og afar mislöng eru þau. Skýringar fylgja þar sem við á og ekki er síður gagn af 55 bls. inngangi Más þar sem hann rammar viðfangsefnið inn og gerir rækilega grein fyrir vinnubrögðunum við útgáfuna.

Steingrímur Þorsteinsson var á sínum tíma óhræddur að setja fram tilgátur og nýta sér munnmælasögur með öllum fyrirvörum. Már hefur önnur markmið. Hann færir okkur skrásettar frumheimildir og heldur sig við vitnisburð þeirra. Tilfinning lesandans er að standa á traustum grunni. Bréfin veita mikilvæga innsýn í líf Jóns en þó er þar sjaldan fjallað um stórviðburði í lífi hans. Þannig birtist konan hans skyndilega í bréfi frá 1854 og um hana segir Jón: „Hjónabandsstéttin þykir mér skemmtileg“ (bls. 134). Fljótlega eignast þau hjónin tvo syni en þeirra er ekki getið fyrr en í bréfi til Elínar dóttur Jóns frá 1863 þegar þeir biðja að heilsa henni (bls. 178). Þegar þar er komið sögu á Jón einn soninn enn, fjögurra ára, sem greinilega hefur ekki vit á að biðja fyrir slíkar kveðjur.

Már Jónsson er enginn byrjandi þegar kemur að vísindalegum útgáfum og þessi útgáfa ber vinnubrögðum hans fagurt vitni. Hún er í alla staði vönduð og hlýtur að verða öðrum hvatning til að huga betur að ævi og höfundarverki Jóns Thoroddsens.

Í slíkar eyður er hægt að lesa til að fá einhverja mynd af einkahögum og fjölskyldulífi Jóns Thoroddsens. Eins má kynnast honum sem yfirvaldi sem þremur dögum fyrir andlát sitt skrifar stiftamtmanni til að bera sakir um hórdóm af bóndanum í Stafholtsey (bls. 293). Einnig má í bókinni finna andóf Jóns gegn trúleysingjanum Magnúsi Eiríkssyni (bls. 218–23) þar sem sýslumaður ver lúterstrúna af nokkurri ákefð sem er ekki síður áhugavert í ljósi þess að ýmsir afkomendur hans voru gengnir af þeirri trú nokkrum áratugum síðar, löngu áður en trúleysi fór að tíðkast á landinu.

Már Jónsson er enginn byrjandi þegar kemur að vísindalegum útgáfum og þessi útgáfa ber vinnubrögðum hans fagurt vitni. Hún er í alla staði vönduð og hlýtur að verða öðrum hvatning til að huga betur að ævi og höfundarverki Jóns Thoroddsens. Um leið er hún fyrirmynd og vegvísir fyrir aðra bréfaútgefendur. Vonandi fylgja í kjölfarið fleiri útgáfur af sama toga sem munu hafa varanlegt gildi fyrir þá sem þær rata til.

Útgáfa Más Jónssonar á Bréfum Jóns Thoroddsen er myndarleg bók. Vel er að henni staðið í einu og öllu og óhætt að spá því að hér sé á ferð sígilt verk. Hér fer sannarlega ein af jólagjöfum fræðimannsins í ár!

[fblike]