Þjónum okkar eigin lund

Myndasagan Hvað mælti Óðinn? er frjálsleg endursköpun á eddukvæðinu Vafþrúðnismálum, sem höfundarnir, Bjarni Hinriksson, grafískur hönnuður og myndlistarmaður, og Jón Karl Helgason, prófessor við Íslensku- og menningardeild HÍ, lýsa sem einu elsta og vanmetnasta snilldarverki íslenskrar bókmenntasögu.

Útgáfan á sér langan aðdraganda, en hugmyndin kviknaði eftir að Jón Karl gerði útvarpsþætti árið 1992, um þrjú eddukvæði, Þrymskviðu, Skírnismál og Vafþrúðnismál, sem eiga það sameiginlegt að gerast að drjúgum hluta meðal jötna í Jötunheimum. Jón Karl fékk hóp leikara til að leiklesa verkin en Viðar Eggertsson leikstýrði. „Þetta verkefni var mjög innblásið af hugmyndum Terrys Gunnell sem hafði þá bent á hið augljósa, að þar sem mörg eddukvæði eru í samtalsformi séu þau eiginlega tilbúin til leiklestrar.“

Þetta verkefni var mjög innblásið af hugmyndum Terrys Gunnell sem hafði þá bent á hið augljósa, að þar sem mörg eddukvæði eru í samtalsformi séu þau eiginlega tilbúin til leiklestrar.

Í kjölfarið kom upp sú hugmynd hjá Bjarna og Jóni Karli að gera myndasögu úr Vafþrúðnismálum en Bjarni hefur fengist við myndasögugerð frá því hann kom úr námi í Frakklandi árið 1989 og hefur m.a. birt myndasögur í tímaritum, dagblöðum, safnritum og — með margra ára millibili — heilar bækur þar hann segir lengri sögur. Jón Karl segir að þeir hafi valið Vafþrúðnismál á þeim forsendum að það hafi, fyllilega óverðskuldað, staðið í skugga þekktari eddukvæða sem fást við svipað efni, ekki síst Völuspár. Til dæmis hafi Einar Ól. Sveinsson talið að í Vafþrúðnismál vanti nauðsynlega ofgnótt sem allar góðar bókmenntir hafi. „Ég er ósammála því mati. Kvæðið lýsir háskalegri fróðleikskeppni Óðins og jötunsins Vafþrúðnis. Ég hef bent á að það séu ákveðin tengsl á milli frásagnarsviðanna í kvæðinu. Rammi frásagnarinnar er spurningakeppnin milli Óðins og Vafþrúðnis, þar sem þeir leggja höfuð sín að veði. Óðinn reynist að lokum klókari. Hann ætti samkvæmt því að fá höfuð jötunsins með sér heim en hann er þá líka búinn að pumpa alla þekkingu úr þessu sama höfði. Um leið er birt heimsmynd heiðinna manna með eftirminnilegum hætti. Samkvæmt Vafþrúðni var jörðin upphaflega smíðuð úr skrokki jötunsins Ýmis og það er sérstaklega tekið fram að himininn sé úr haus hans.“ Bjarni og Jón Karl ákváðu að búa til nýja hliðarsögu um tvo drengi sem segja söguna um leið og þeir ferðast um einhvers konar jötunsskrokk — og að nýta sér það skemmtilega myndmál sem tengist höfði og líkama jötunsins.

Bjarni vinnur með myndmál sem tengist höfðinu, eins og sést á forsíðu bókarinnar.

Teikning myndasögunnar hófst árið 1994, Bjarni vann myndirnar með bleki á pappír og skyggði með blýanti og þannig var sagan sýnd á Kjarvalsstöðum árið 1995 undir titlinum Vafamál. Þótt enn væri langt í að sagan kæmi út í bókarformi héldu þeir áfram að þróa bæði hugmyndir og teikningar. Í millitíðinni vann Jón Karl til dæmis ásamt myndlistarmanninum Búa Kristjánssyni aðra myndasögu, Úlfur og örn, upp úr Egils sögu, og birtist hún í Morgunblaðinu og síðar myndasögublaðinu Zetu. Jón Karl segir að þessar tvær myndasögur séu í raun útfærsla á fræðigreinum sem hann skrifaði í tímaritið Skáldskaparmál, annars vegar um Eglu og hins vegar um Vafþrúðnismál. „Þetta var líka góður skóli fyrir mig sem fræðimann. Við Bjarni byrjuðum að vinna saman þegar ég var að vinna að doktorsritgerð minni um endurritanir Njálu. Og nú, rúmum 20 árum síðar, er ég um það bil að senda frá mér bók um aðlaganir fornsagna sem ber titilinn Echoes of Valhalla. Þar er einn kafli um myndasögur, en aðrir kaflar fjalla um leikrit, kvikmyndir, tónlist og ferðabækur. Ég er í raun að skoða aðlaganir þar sem ekki er bara verið að hella texta í nýtt textaform, heldur form sem virkja augu og eyru og jafnvel fætur líka.“

Árið 2000 tóku höfundar myndasöguna fram á nýjan leik og ákváðu að fá Jón Hall Stefánsson til að aðstoða sig við að yrkja eddukvæðið upp á nútímamáli. Í kjölfarið litaði Bjarni söguna í tölvu og lagfærði ýmislegt smálegt en grunnteikningin var óbreytt. Þessari vinnu lauk 2001 en það var ekki fyrr en á liðnum vetri sem höfundarnir lögðu lokahönd á verkið.

Bjarni segir tímasetninguna nú að mörgu leyti góða. „Listamenn og rithöfundar hafa um nokkurt skeið glímt við þennan forna arf, hvernig eigi að koma honum á framfæri, endurnýja hann, umskrifa og ummála þannig að nýjar kynslóðir fái áhuga á honum. Ýmsir teiknarar hafa verið að fást við þetta efni í myndasöguformi síðustu áratugi (sjá t.d. Valhalla-seríuna og Blóðregn) , en þegar tókum Vafþrúðnismál fram aftur fyrir nokkrum mánuðum fannst mér að sagan hefði að sumu leyti bara elst nokkuð vel og eigi erindi. Myndasagan sem slík hefur verið að slíta barnsskónum á Íslandi og er önnur núna en þegar við byrjuðum. Það var mjög við hæfi að þessi saga birtist fyrst á einkasýningu minni á Kjarvalsstöðum 1995, því að íslenska myndasagan hefur undanfarin 20-25 ár ratað töluvert inn á söfn og í sýningarsali. Þannig hafa Listasafn Reykjavíkur og Borgarbókasafn stutt mikið við framgang myndasögunnar og þróun.

Það eru komnar aðeins fleiri stoðir undir myndasöguna hér á landi. Markmiðið er ekki einvörðugu að fá krakka eða fullorðna til að lesa gamla arfinn, heldur eiga myndasögurnar líka að geta staðið sem sjálfstæð verk óháð þeirri tengingu.

Vafþrúðnismál kemur hins vegar inn í annað landslag nú en ef hún hefði birst árið 1994; það eru komnar aðeins fleiri stoðir undir myndasöguna hér á landi. Markmiðið er ekki einvörðugu að fá krakka eða fullorðna til að lesa gamla arfinn, heldur eiga myndasögurnar líka að geta staðið sem sjálfstæð verk óháð þeirri tengingu.“

Einn af kostunum við Vafþrúðnismál er að mati Bjarna sá að verkið er í samtalsformi. „Í frumtextanum eru engar lýsingar á umhverfi og atburðarás að öðru leyti en því að þarna er sögð saga inni í sögu inni í sögu. Frá sköpun heimsins förum við í spurningakeppni í híbýlum jötunsins en við bætum svo við þessu ferðalagi tveggja nýrra persóna í líkama jötunsins, þar sem þær segja hvor annarri þessar sögur. Þetta gaf mér tækifæri til að búa til ólík sögusvið sem samt þurfti að tengja sama. Þannig gat ég unnið með hreinræktað myndasöguform en einnig stærri, samsettari teikningar. Frelsið til að túlka var mikið. Við gátum líka mótað söguna saman en svona samstarf þarf að vera flæðandi.“

Tímarnir hafa breyst og við ákveðum að fara alla leið í endursköpuninni.

Bjarni bætir því við að ýmislegt jákvætt geti komið út úr svo löngu vinnuferli. „Sagan hefur fylgt breytingum í tækni, teikningum og prentun. Upphaflega eru myndirnar svarthvítar og teiknaðar með pensli en ég vinn svo ofan í þær með blýanti; skyggi, gef teikningunum áferð og skapa dýpt. Á þeim tíma var erfitt að ná fram slíkri blöndun á prenti en þegar tölvutæknin batnar skanna ég teikningarnar inn og vinn áfram með þessa blöndu bleks og blýants í tölvunni. Nokkrum árum síðar kemur liturinn, sem unninn er í tölvu og gerbreytir sögunni — nú sé ég hana ekki fyrir mér öðruvísi en í lit. Á sama tíma semja Jón Karl og rithöfundurinn Jón Hallur Stefánsson textann upp aftur. Tímarnir hafa breyst og við ákveðum að fara alla leið í endursköpuninni.“ Jón Karl segir að það haft sín áhrif að þegar hann samdi myndasöguma upp úr Egils sögu með Búa Kristjánssyni hafi hann sjálfur viljað halda sig eins mikið við upprunalega textann og hægt var. „Það var þó ekki fyrr en Búi hafði þýtt textann í talblöðrunum á ensku að synir hans féllu fyrir sögunni; þeim þótti auðveldara að lesa hana á ensku en þessu „hræðilega gamla tungumáli“ sem við höfðum fengið að mestu beint úr fornsögunni. Ég gerði fyrsta uppkast að nýjum texta við Vafþrúðnismál en þar sem ég er ekki sérlega hagmæltur kom Jón Hallur inn í þá vinnu og bætti úr ýmsum annmörkum.“

Bjarni og Jón Karl segjast hafa ákveðið að vera trúir sínum tiktúrum og að verkið eigi fyrst og fremst að þjóna þeirra eigin lund. „Þarna hjálpar tíminn,” fullyrðir Bjarni. „Í fyrsta lagi er búið að gefa út fleiri verk, hér á landi og erlendis, sem byggja á þessum arfi; það er í vissum skilningi búið að afhelga hann. Að minnsta kosti finnst mér að við séum frjálsari nú en áður til að bregða á leik með efnið og að sagan geti staðið sjálf. Ég hef verið að kenna við teiknideild Myndlistaskólans í Reykjavík og Jón Karl hefur stundum komið inn í þá kennslu og lagt þá fram texta úr Íslendingasögum. Verkefni nemenda felst í því að gera textana að sínum. Þessi kennsla hefur jafnframt hjálpað okkur að móta ákveðinn þráð og við nálgumst verkefnið aðeins öðruvísi núna en í upphafi. Þetta á ekki bara að vera myndskreytt útgáfa af viðurkenndri túlkun á þessum fornu textum, enda eiga höfundar að leyfa sér að taka enn stærri skref og koma með endurnýjaða og persónulega sýn á verkin. Næsta kynslóð höfunda ætti svo að sjálfsögðu að ganga enn lengra.“

Mynd efst á síðu: Kristinn Ingvarsson

[fblike]