Frönsk svíta, verk eftir hinn þekkta rithöfund Irène Némirovsky (1903-1942), var gefið út árið 2004 en er ritað á tíma seinni heimsstyrjaldarinnar. Vert er að geta merkilegrar sögu þessa handrits, en dóttir Irène hafði það í fórum sínum í um fimmtíu ár, án þess að líta á það. Ástæða þess var sú að móðir hennar lést í fangabúðum nasista og því treysti hún sér ekki til að lesa það sem hún taldi vera minnisbækur móður sinnar. Þegar hún skrifaði að lokum handritið upp, kom í ljós að hún hafði undir höndum síðasta verk móður sinnar, skrifað örstuttu áður en hún var handsömuð.
Verkið er óklárað handrit Irène, en hún hafði hugsað sér að skrifa þúsund blaðsíðna verk í fimm hlutum. Hún lifði til að skrifa fyrstu tvo hlutana, sem nefnast Júnístormur og Blíða. Það skín í gegn að bókin er hluti af stærra verki, ekki er skýrt frá niðurlögum allra persónanna og skilið við aðrar á endaslepptan hátt. Júnístormur líður örlítið fyrir það, lesandinn hefur þar meiri þörf fyrir að fylgja persónunum að endastöð. En í Blíðu kemur það ekki að mikilli sök, enda er það sérverk útaf fyrir sig.
Júnístormur fjallar um sundurleitan hóp Parísarbúa, flesta af efri stéttum, sem eiga það sameiginlegt að þurfa að flýja frá borginni vegna yfirvofandi hættu á loftárásum. Í Blíðu kynnumst við Lucile Angellier og tengdamóður hennar, þar eru lausleg tengsl á milli fyrri hluta bókarinnar og þess seinni. Lucile þarf að velja á milli tryggðar sinnar við fósturjörðina og ástar sinnar á þýskum liðsforingja.
Verkið er heimspekilegt og byggist á athugunum á mannlegu eðli, fremur en að vekja hughrif með því að lýsa hinum mestu skúrkum og hetjum stríðsins. Stíll höfundarins verður því enn mikilvægari en ella og er það sem ber verkið uppi í raun og veru. Sem betur fer er stíll Irène afskaplega góður, hljómfagur og einbeittur. Hún veit alveg hvaða áhrif hún vill vekja og hvernig hún ætlar að fara að því. Hún dregur úr kaldranaleika marserandi hermanna og stríðstóla með fallegum náttúrulýsingum og í fyrri hluta bókarinnar skiptir birta afskaplega miklu máli, þar sem að höfundurinn leikur sér með liti og litbrigði.
Þó að stríðið og hörmungar þess séu í brennidepli er athyglin oft örlítið til hliðar við það, hún lýsir þá ekki ástandinu með ógeðfelldu myndmáli dauða og örvæntingar, heldur er áherslan nær alltaf á hið hversdagslega og vanmætti fólksins til að hafa áhrif á ástandið og sitt eigið líf. Lesandinn fær hvorki að fylgjast með áhrifum þungbærra frétta á persónurnar, né mikilli gleði þeirra. Okkur er ekki leyft að fylgjast með manndómsvíglu unglings í örmum eldri konu, né ástríkum endurfundum þeirra sem voru aðskildir í stríðinu. Höfundurinn beinir frekar sjónum sínum að hverdagslegum viðbrögðum við hinu hrollvekjandi stríðsástandi:
Það hafði enn verið skotið á þau með vélbyssum… loks var öskrað „Leggist! Kastið ykkur til jarðar“… Jeanne hugsaði óljóst með sér: „Ósköp hljótum við að vera fáránleg!“ Hún varð ekki hrædd… Hún fann hvernig bleikt, klukkulaga blóm straukst við varir hennar (bls. 72-3).
Hörmungarnar sem dynja á sögupersónunum eru eins miklar og í lífi söguritarans, því stefnir hún að áhrifameiri viðbrögðum með því að einblína á þá sem hafa það best, ekki verst. Eins og hún segir sjálf í dagbók sinni: „Ef ég vil gera eitthvað verulega krassandi gerist það ekki með því að lýsa vesöldinni heldur velsældinni við hliðina á henni.“ (bls. 372)
Vissulega dregur hún upp sterka andstöðu heldri borgara gegn þeim forréttindalausu, þar sem heldra fólk stendur frammi fyrir því að peningar þess og völd færa þeim ekki mat fremur öðrum, eða gistipláss, þar sem að það er ekkert slíkt að fá. En ofuráherslan á hið veraldlega og fáránleika þess að reyna að halda í verðmætin virkar, þegar líður á verkið, sem skiljanlegt haldreipi í eitthvað kunnuglegt, eitthvað óhagganlegt. Í fyrstu virkar til dæmis taugastríð rithöfundarins Corte vegna handritanna sinna yfirdrifið og fáránlegt, en þegar maður hugsar til þess að án viðlíka brjálsemi hefði Frönsk svíta aldrei komið fyrir augu almennings, breytist viðmót manns gagnvart því.
Það er til lítils að telja upp allar persónurnar og rekja sögu þeirra hér, þær eru margar og skiptast kaflarnir á sjónarhorni á milli þeirra, og tekst höfundi vel upp að gæða hvern hóp fyrir sig sínum eigin persónuleika. Þær eru þó flestar frekar óviðfelldar, og gegnsýrist lýsingin á þeim af hnyttni og kaldhæðnislegum tón. En allar ganga þær í gegnum aðstæður sem sýna þeirra rétta eðli, sumar persónurnar standast ekki háleitar hugmyndir um sitt eigið ágæti, á meðan aðrar læra og þroskast.
Stuttur kafli í Blíðu, þar sem að liðsforinginn og Lucile ræða hvort fórnir einstaklingsins fyrir samfélagið séu þess virði, dregur ágætlega saman tóninn í verkinu:
„Ég er að hugsa um það að mér finnst… að það ætti ekki að fórna einstaklingnum á þennan hátt.“ „Æ frú, þetta er meginvandi okkar tíma… því stríð er eina sameiginlega verkefnið.“… Hún hugsaði: „Einstaklingur eða samfélag?“… Guð minn góður, það er ekkert nýtt, þeir fundu ekkert upp. Þær tvær milljónir manna sem féllu í fyrri heimstyrjöldinni fórnuðu sér fyrir „hugsunarhátt býlfugnabúsins“! Þeir dóu… og tuttugu og fimm árum síðar… Hvílík blekking! Þvílíkt tilgangsleysi!“ (bls. 288-289).
Irène sýnir fram á að samfélagið er þrátt fyrir allt byggt upp af einstaklingum og þeir fórna sér ekki endilega fyrir náungann. Þegar kemur að því að velja á milli nauðstaddra nágranna eða síns eigins hags, verður hið síðarnefndra ávallt fyrir valinu. Því að venjulegt fólk sem stendur frammi fyrir hörmungum, veit ekki hvað verður um heimili sín, hvort að það fær að borða á morgun, hvenær næsta loftárás verður gerð, megnar einfaldlega ekki að bregðast með náungakærleik við hverri útréttri hönd.
Tónn verksins er sá að við eigum að líta fyrirlitlega á tilbeiðslu forréttindahópanna á veraldlegum gæðum en nútíminn hefur, með vaxandi neyslu- og einstaklingshyggju, blíðkað verkið aðeins og auðveldað millistéttarmanninum að setja sig í spor þeirra sem halda fast í sitt. Bókin geymir þó enn eitthvað af broddi sínum og spyr hvort veiti manni meiri lífsfyllingu: Ljúfar minningar með ástvinum eða allt heimsins postulín?
Kolbrún Lilja Kolbeinsdóttir,
meistaranemi í bókmenntafræði
Skildu eftir svar